Kortak ukuilutik datoz? edo kortak eta mandioak

Gure bi erdara nagusiei begira ez nuke enpantxurik izango 'pieza' esateko. Gaztelaniak zein frantsesak, 'pieza' zein 'pièce', adiera horretan ametitzen dute.

Ederrak dira, ba, "korta" nahiz "mandio" hitzak. Zergatik ordezkatu?

ez dakit, baina argazkikoari birringoia (bigarren goia?) erraten zaio Nafarroako iparraldean

Txertatu duzun argazkiaren Flickr-eko orrian zera dio: "Baserriko ganbara".

Nire amaren baserrian, Bizkaian, hori sabaia zen. Elhuyarren sabai hitzaren bigarren adiera: "pajar, granero, henil; desván, ático". Txikitan lastoa sabaira igotzen genuen.

Trebiñun: "sube las manzanas al tablado".

@Iñaki Arrazoi osoa, Iñaki! Niri "pieza" hitza ez zait arrotza egiten eta iruditzen zait, gainera, azaldu nahi izan dudan hori izendatzeko nahiko egokia dela. Beraz, agian, ez dago hain gaizki bere horretan uztea... :-)



@Korta bat Lehengoan, Facebooken galdetu zidaten ea Korta abizenak baduen ukuilurekin zerikusirik edo hortik datorren. Zertxobait begiratu dut, baina ez dut horrelakorik topatu. Badakizu zuk nondik datorren Korta abizena? ;-)



@zamuio eta assar Politak biak! Sabaia ezagutzen nuen, baina ez adiera horretan; birringoia, berriz, sekula entzun gabe. Gure aitona-amonen baserriak txerri-korta edo ukuilua bazuen (txerriak eta saltzen zituzten), baina ez zuen ganbera, birringoi, sabai edo mandiorik... :-)

Koldo Mitxelenaren Apellidos Vascos lanean ere "sel" edo cuadra, establo" esanahiak ematen zaizkio Korta abizenari (eta Kortazar, Kortabarria, Kortadi, Kortabitarte...). Eskorta abizenak esanahi zehatzagoa du, hesi-korta, "corral o cerrado hecho de seto en el campo".



R.M. Azkueren hiztegian ere bi adierak ematen zaizkio Kortari, ez da nahitaez ukuilua. Esaterako, begira zer den Kortarri: "piedra al rededor de la cual se marca el del, sirviendo aquella de centro".

Gure aitaren familia, 1937ko gerran, Bizkaiko frontean ibili zen, errefuxiatuta, batetik bestera. Halako batean asignatu zituzten Kadagua haraneko herrixka batera, Zaramillora. Bertako batzuen etxean hartu behar zuten babesa, eta joan ziren gurasoak eta bi umeak, hara. Etxekoandreak atarian hartu zituen, eta gure aitajaunak galdetu zion bada, ea etxeko gizona non zegoen. "Ha ido a La Quadra". Tira, kortara joan bada, laster etorriko da. Eta hantxe geratu ziren, zutik zain atarian, edukazio osoz, gizona kortatik noiz irtengo. Arratsalde osoa pasatu zuten bertan, jakin zuten arte La Quadra aldameneko herria zela, Kadagua ibaian apur bat gorago.

Gueñesko herri-auzo horrek La Quadra du izen ofiziala egun, La Cuadra gisa ere aurkituko duzu inguruotan, eta Euskaltzaindiaren arabera, Quadra-Lakabex da euskarazko forma arautua.

Horrez gain, geure ama jaio zen baserrian, Mallabian, sabaia da irudiko hori, bai. Sábaixa, ahoskatzekotan.

@Maite Goñi: Ba gure etxean Korta (gure abizena) beti ikuiluarekin lotu dugu, ez baikenion beste esanahirik ezagutzen. Hala ere, interesgarria da Mitxelen erantzuna. ;)

Badirudi "korta" eta "gortea" (Erregeren bizilekua edo) biak latineko "cortem"-etik datozela.Gure arbasoek bata eta bestea izendatzeko hitz bera erabiltzen bazuten jakin nahi nuke nik nolakoak ziren "gorte" horiek.

Bergaran saltaixa esaten diote kortari. Elexpururen Bergara aldeko hiztegian agertzen da:



záltai, záltaixa. (a). izena. ZALTEI. Ikuilua. Cuadra. Ama zaltaixan dabill ganau-gobernuak eitten. Etim.: zaldi+ari, agian (Ik. atari), edo zaldi+tegi. Sin. korta (Ub.), ittoi (Oñ., Lein.). Ik. átai, kórta.

Garbi dago kortarena, orduan. Portzierto, Luistxo, anekdota zoragarria kontatu diguzuna... A ze aurpegia ipiniko zuten konturatu zirenean!! ;-)



Amaitzeko, beste galdera bat etorri zait burura: mandioak eta kortak alde batera utzita, ba al da baserrian beste pieza bereziren bat?



Mila esker ekarpen guztiengatik! :-)

#11 Maiterentzat:

Eibarko adibide batzuk: "askaurre" edo "karrajuak" (ganadu asken aurrean izaten diren/ziren pasalekuak, antzina-antzina sukaldera begira zeudenak); eta "iputeixak" (upategiak), baserri azpiko leku gorde, ilun eta freskoak, upelak, bukoiak eta abarrak gordetzeko erabiltzen dena.

Nire amaginarrebaren baserrian zirkilua deitzen zioten traste zaharrak gordetzeko bazter bati,eta orain gure sukalde ondoan daukagun traste zaharrak gordetzeko gela txikiari ere zirkilua deitzen diogu guk. Hasieran, amiginarrebari hitza entzun genionean, jolas giroan —ia tantxa baten moduan— hasi ginen hitza erabiltzen, eta orain natural-natural ateratzen zaigu etxeko guztio: "ekarri erratza zirkilutik!".

Etxarri Aranatzen, animaliak gordetzen diren etxeko kortari, estarbiye esaten zaio.

Estarbiarekin lotuta, bertan dauden oiloek, arrautzak ertokian (ertokiyen etxarrieraz) erruten dituzte.

Gure etxean ohikoa da esaera hau: "Ertokiye beño sikuo do hau / Ertokia baino sikuago dago hau).

Sakanako Hiztegi Dialektologikoan aurkitu ditzakezue hitzok: http://www.euskaltzaindia.net/dok/iker_jagon_tegiak/55991.pdf



Sabaia dela eta, Bigotzariko (Zaraitzu) lagun batek noizbait esana dit, bertan, inongo euskal hiztunik ez dagoen herrian, sabaiari sabaiau esaten diotela.

Jose Maria Iribarrenek bere hiztegian dio Amezkoan cortín deitzen diotela txerritokiari.

@Maite Goñi: Oilategia ere pieza bat izan daiteke, ezta?



Bestalde, argazkiari dagokionez, egia da, nire baserriko garanbarak berritu aurretik zuen itxura bera du, ikuilu itxura baino gehiago.

Askaurre, karrajuak, upategiak, zirkilua, estarbia, ertokia, oilategia, "cortin" (horrela idatzita, Anjel???), sabaiau... zenbat hitz eder eta zein garbi uzten duten, gainera, nire ezjakintasuna baserri kontuetan! Aitona-amonak baserrikoak, baina ni "kalekumea". Esker mila, ekarpen guztiengatik! ;-)

Berandu agian, baina OEH digitalean argitaratu dutela aprobetxatuta eta atzo baserrian egon nintzenez, beste hitz bi etorri zaizkit burura: larraina eta ezkaratza.

Larraina : Araba osoan, baita Trebiñun ere, asko dira "larrain" hitzarekin osatutako toponimoak, nahiz eta, beste hitz batzuk ez bezala, egungo gaztelanian ez agertu. "Era" esaten zaio ia leku guztietan.

Ezkaratza : nire amaren etxean, Euban, "eskatza" sukaldeari esaten zaio. Elhuyar hiztegiaren arabera, lehen adiera "vestíbulo, zaguán, recibidor" da, bigarrena "portal" eta hirugarrena "cocina". OEH-n lehenengo "cocina" agertzen da.

Gure baserrian holan egoan antolatuta, [Arratian (Bizkaia)]



"Korta" ikuiluaren baliokidea eta "kortatxi" txerritokiarena. Bitzuak, baserriaren behekaldean, hots, lurraren parean, abereak kokatzekoa.

"Lastategia" lastoa(artoarena) eta galtzua(gariarena) gordetzekoa, su(e)tearen parean eta beronen ostean

"Kamara" teilatupean, aleak gordetzekoa

Su(e)te=eskatza, sukaldea

Berastegin, baserri berean, etxe eta eraikin berean, honako piezak bereizten dira: "ganbara" eraikinaren azken solairua, teilatu azpia hartzen du, uztak gordetzeko (artoa, babarrunak, patatak, tipulak, intxaurrak, gaztainak...) eta belarra gordetzeko erabiltzen zen. Ganbara ondo egurastutako lekua izan ohi da, hainbat kasuetan pareta ez zen teilatura iristen eta leihoak zabalak ziren. Beste solairu batean "mandioa" azaltzen da, berau baserriko bizitokien solairuan (sukaldea, gelak) egon daiteke, hala beste batean,baserriaren solairu mailaren arabera, edozein kasutan "mandiora" gurdiarekin iritsi zitekeen, horretarako zen mandio bidea, arrapala moduan eraikia, Berastegin "mandio" izenarekin ezaguna. Mandioak ere leiho nahiko zabalak ditu eta belarra eta lanabesak ordetzeko erabiltzen zen. Ukuilua ,"ikulua" Berastegin, abereak gordetzen zien lekua zen, eta baserriaren beheko solairua hartzen du, honek ere gurdiarekin sartzekomoduko sarrera du. Ukuiluaren baitan "txerri korta" zen zerriaren bizitokia, eta horrekin batera oilotegia egon zitekeen. Azkenik behien egontokia eta jantokia "ganbela" izena zuen. Ukuiluak, ateaz kanpo, oso itxiak ziren, leiho txikiak zituzten, barru aldetik estuagoak kanpotik baino, "saietera" izenarekin ezagunak, neguan ukuilua eta etxea berotzeko garoarekin ixten ziren

Mila esker azalpen zehatz horiengatik guztiengatik, bene-benetan. Ez nuke esango baserri batean hainbeste "pieza" (niretzat ezezagun) eta horiek izendatzeko hainbeste hitz egon bazeudenik ! ;-)

"Cortín", bai, Maite, erdaraz esaten dutelako, Iribarrenen hiztegiaren arabera.

Gaintzako gure baserrian mandioa esaten zaio ale biltokiari, nahiz eta ikuluaren gainean ez egon. Beti izan dut hitz hori oso gustokoa, haurra nintzenean leku misteriotsu hori (gutxitan uzten ziguten sartzen traste zaharren artera) gustukoa nuen bezala.

Goitteixa deitzen zaio Elgeta aldean kipulak, berakatza, artoa, intxaurrak, babak edo sagarrak gordetzeko lekuari. Sabaian goitik dago kokatua eta lurra ola da. Leihoak ditu bertan sartzen dena ondo egurastua egoteko eta hobeto ontzeko. Sabaian goialdean egon arren, ez du oso osoan goialde hori betetzen, zatiren bat baizik. Mandioaren sinonimo izan daiteke.

Sabaian, berriz, lastoa edo belar- ondua sartzen zen/da eta sabaiak ez zuen leihorik izaten, gehienbat saieteraren bat edo beste. Sabaia teilatuaren eta, goittegirik ez badago behintzat, kortaren tartean egoten da, kortaren gainean neguan bertan sartutakoa lasto edo belar, kortetan dauden asketara eroso botatzeko tranparen batetik edo eskilaretatik goitik behera.

Asko esatea da, baina esango nuke bi leku horien tokia teilatupean desberdina dela, goitteixarena hego/ekialdera eta sabaiarena ipar/mendebaldera. Datu gehiago beharko nituzke azken hori baieztatzeko.

Gure amamaren etxean ere, (arratian) behean korta eta txarrikorta zeuden, gorago etxebizitza (sutea eta) eta gorago kamarea. Barruko eskaileran, bizitokiaren mailan, lastie zegoen (lastategia??)