Hobe beharrezko kritika Euskaltzaindiari

Niri ere bereziki zatarra iruditzen zait "tiradera" hitza. Hasieran ulertu ere ez nuen egiten. Orain uzten diot irakurtzeari, testuren batean aurkituz gero. Euskaltzaindian inoiz ez diote lehentasunik eman hizkuntzaren alde estetikoari, baina hizkuntza batez ere estetika denez -zerbait konkretu izatekotan- euskarak ematen duen irudia ere den bezalakoa da, hizkuntza "abstruso" batena.

Iruditzen zait demagogia apur bat dariela Hernández Abaituaren hitzei, heterodoxoen aldizkari horretan atera arren.



Bestetik, Fermin, nik ez diot "tiradera" hitzari aitzakiarik ikusten. Arrunt-arrunta da Busturialdean, esaterako. Eta gustatzea edo ez gustatzea norberaren kontua da.



Ez dut uste fikziozko euskara batua sortzen ari denik, ezpada "onbideratua" eta "findua" (bestela, entzun bazterretan nolako solasak ibiltzen diren). Eredu jasoa finkatzen ari da Akademia. Hortik aurrerakoak norberaren esku daude, baina polit/zatar dikotomia hori... guztiz negargarria da, benetan.

Hemen duzue Alberto Mtz. de la Cuadraren "Nabarnizko hiztegi"ko "tiradora" sarrera:





tiradora. Tiradora. Ik. kajoye. ❒ Hona hemen

kajoye eta tiradora hitzen arteko desberdintasuna: Kajoi da... Esate baterako, olako kuadru ereittosu te kajoi da. Ba tiradora da sartu te eittekue. Kajoye suelti be bardin da. Ta tiradora es. Tiradorak esan bi deu or sartute egotie, edo armaidxu baten. Da kajoye es. Kajoye a solte be... "Or e kajoin sartidxek erreminttak!" Kaja solte ba dekesu, ta kajoye esate tzeu areri. Da besti tiradora da, astias, sartu-atara eitten dana. // Kajoi da edoser. Eta onek e ba tiretzeko eukitte dabe les, orregaitti dala pentzetot nik erdi euskera-erdera, tiradora.

Iepa Iñigo; diozun bezala "tiradera" hitza polita ala zatarra ote den, arazo faltsua da. Arazo berdaderoa da, ordea, zuzentzaileek uste izatea "hobetsi beharreko" aukera dela, "kaxoi" edota "kajoi" hitzak ez bezala. Niretzat horrek bilakatzen du "tiradera" hitza... aukera anti-estetiko, eta hau ez zait arazo faltsua iruditzen.

Asko gustatu zait orain arteko kolokio moduko hau. Baina gogoratu nik ez dudala esaten tiradera zatarra denik, eta sinonimo-murrizketaren kontrako artikulua den neurrian biak onartzen ditudala. Nire liburuetan oso gutxi erabiliko dut tiradera, niretzat bizi naizen arloan naturala ez delako, baina pertsonaiak zelakoak diren, haien ahotan ipini nezake, artikuluan esaten nuen bezala. Bizkaiera osoa iruditzen zait oso polita, eta honek ere presentzia handiagoa izan beharko luke euskara batuan ere. Hala ere, gogoratu zein den nire artikuluaren ideia nagusiak eta tiraderarena guztiz anekdotikoa da, eta ez du arrazoirik ematen "kaxoi" debekatzeko. Lehen "kaxoi" erabiltzeagatik "tiradera" baztertu behar ez zen bezala. "Mesanotxe" berriro hasi beharko dudala idazten iruditzen zait.

Nahi nuke astirik izan behar bezala erantzuteko, baina, halakorik ez dudanez, ekarpen txiki bat besterik ez dut egingo.



Artikulua irakurrita, "tiradera/kaxoi" bikotea hartu dut adibide gisa. Erakutsi nahi nuen, zuen asmoa bestelako izan arren, askorentzat "tiradera" hitza ezerezetik sortutako kontruktu bat dela. Eta ez da hala.



Bestetik, labur beharrez, esango nuke XX. mendeko euskal literatura aintzat hartu beharra dagoela, jakina, baina, zerorrek artikuluan aitortu duzunez, behinola idazleak berehalako erantzunak behar zituen bere testuak osatzeko. Geroztik, baratxe-baratxe, hainbat ikerlan egin dira, erabakiak hartu, hitzarmenak sinatu... Koherentziazko eredu apain bat proposatu nahi izan du Euskaltzaindiak, batetik, Iparralde-Hegoalde harreman desorekatua berdindu nahi izan duena eta, bestetik, tradiziozko corpusari erreparatu nahi izan diona. Ezin uka: corpusetako datuak zeinek erabili, halakoak dira emaitzak. Dena den, ez zait iruditzen hainbeste desbideratu denik Akademia bide onetik.



"Kaxoi/tiradera" adibidea, bere xumean, paradigmatikoa da: Ekialdea eta Mendebaldea lotzen ditu, Erdialdearen gainetik salto eginda, eta estilistikoki tatxarik gabekoa da ("kaxoia", azken batean, "kaxa handia" da).



Dena den, hor ari dira unibertsitatean "Ereduzko Prosa"ko corpusa erabiliz hiztegia osatzen. Hor ere liburu batzuk jo dira kanonikotzat, eta beste batzuk kanonetik kanpo utzi dira, baina... bizitza honetan aukera egin beharra dago beti.



Barkatu erantzunaren sinpletasuna. Atxiki azkar.

"Tiradera" hitza aspalditik erabiltzen da Ipar Euskal Herrian, Lapurdin eta Zuberoan batez ere Pierre Lhanderen hiztegiaren arabera (Azkueren hiztegi zaharrean ere gauza bera irakur daiteke). Bizkaierazko "tirador(a)" zuzen-zuzen dator gaztelaniatik antza denez.

Dioguna da ezin dela horregatik tradizio luzea ere duen "kaxoi" hitza hain erraz baztertu. Bai "tiradera" bai "tirador" gaztelaniaz ere aspalditik erabiltzen dira. Jakin nahi nuke, norbiatek gaskoiera hiztegirik badu, nola esaten den hizkuntza horretan (katalanez "calaix").

Jende askok galdetu dit “tiradera” eta “tirador(a)” hitzez. Aspaldikoa da euskaldun jendearen jakinmin linguistiko handia. Frantsesez, jakina denez, “tiroir” da. “Kaxoi” bezala, ez dira euskal jatorriko hitzak, maileguak baizik. Azken honen jatorria garbi dago: kaxa handia (Joan Corominesen arabera latinezko “capsa”tik, “probablemente por conducto del catalán caixa”). Gaztelaniaz “tiradera” Espainiar Hizkuntza Akademiaren Hiztegiaren arabera zera da, “flecha muy larga, de bejuco y con punta de asta de ciervo, usada por los indios de América, que la disparaban por medio de correas”, eta “tirador”, besteak beste, “asidero del cual se tira para abrir o cerrar una puerta, un cajón, una gaveta, etc.” Joan Corominesen arabera “tirar” zera da, “voz común a todas las lenguas romances salvo el rumano, y antiquísima en todas ellas. De origen incierto. No es improbable que se formara en la jerga militar latina con el nombre de la flecha en el lenguaje de los partos, los famosos arqueros, enemigos seculares del ejército romano; nombre que hubo de ser tir-, como en todos los dialectos iranios”. Beraz, horren arabera, gure “tiradera” eta “tirador(a)” dontsuen jatorria Asian dago. Hortaz, badirudi lehen “kaxoi” edo “tiradera” trauskiletan gezi hori erabiltzen hasi zirela egurrean sartuta kaxa delakoa norberarenganantz erakartzeko, “tiratzeko”. Et maintenant vous pouvez tirer des conclusions.

Alde batetik, uste dut, Iñigo, Mikel Hernández Abaituak garbi utzi duela bere artikuluan intransigentziaren errua "euskaldunek berek dutela", eta ez Akademiak. Hau da, akademiak nahi beste gomendatu edo arautu dezakeela, baina obedientzia akritikoarena, buru estutasuna eta jokaera murrizgarria euskaldun (batzu)en errua dela.

Bestetik, ez nago ados zuk bukaeran Ereduzko Prosaren proiektuaz diozun horrekin... Aukeratu beharra? Ez, behintzat halako ilustraturen batek "ereduzko" deritzon edo ez deritzonaren arabera. Ikasi beharko genuke pixka bat corpus lanetan guk baino esperientzia handiagoa dutenengandik, adibidez, British National Corpus-etik, non laginak jasotzeko irizpidea ez den inolaz ere estetikoa edo ustezko "eredugarritasunaren" araberakoa:

The British National Corpus (BNC) is a 100 million word collection of samples of written and spoken language from a wide range of sources, DESIGNED TO REPRESENT A WIDE-CROSS SECTION of British English from the later part of the 20th century, both spoken and written. The latest edition is the BNC XML Edition, released in 2007.



The written part of the BNC (90%) includes, for example, extracts from regional and national newspapers, specialist periodicals and journals for all ages and interests, academic books and popular fiction, published and unpublished letters and memoranda, school and university essays, among many other kinds of text. The spoken part (10%) consists of orthographic transcriptions of unscripted informal conversations (recorded by volunteers selected from different age, region and social classes in a demographically balanced way) and spoken language collected in different contexts, ranging from formal business or government meetings to radio shows and phone-ins.



Euskaldunok ez gaude bada produkzioz hain sobratuak, non aukera egitea beste biderik ez zaigun geratzen... Jakina, gure corpus bilketaren atzean eredu jakin batzuk bultzatu eta beste batzuk baztertzeko asmoa ez baldin badago, benetan preferentzia hutsa denari zientifikotasun itxura eman nahirik.



Osasuna denoi









> Mikel Hernández Abaitua idazleak kritika gogorra zuzendu dio Euskaltzaindia txit akademia gorenari, eta egunkari edo aldizkari analogiko batean argitaratu ordez, Volgako Batelariak bloga aukeratu du plazaratzeko. Oso zentzuzko gauzak esaten ditu bertan: adibidez, batzuetan garrantzi gehiago ematen zaiela gure "literatur tradizio" laburrean agertutako kontutxoei, azken hamarkadetako erabilera zabalduago batzuei baino.

> Nahi nuke astirik izan behar bezala erantzuteko, baina, halakorik ez dudanez, ekarpen txiki bat besterik ez dut egingo.

>

> Artikulua irakurrita, "tiradera/kaxoi" bikotea hartu dut adibide gisa. Erakutsi nahi nuen, zuen asmoa bestelako izan arren, askorentzat "tiradera" hitza ezerezetik sortutako kontruktu bat dela. Eta ez da hala.

>

> Bestetik, labur beharrez, esango nuke XX. mendeko euskal literatura aintzat hartu beharra dagoela, jakina, baina, zerorrek artikuluan aitortu duzunez, behinola idazleak berehalako erantzunak behar zituen bere testuak osatzeko. Geroztik, baratxe-baratxe, hainbat ikerlan egin dira, erabakiak hartu, hitzarmenak sinatu... Koherentziazko eredu apain bat proposatu nahi izan du Euskaltzaindiak, batetik, Iparralde-Hegoalde harreman desorekatua berdindu nahi izan duena eta, bestetik, tradiziozko corpusari erreparatu nahi izan diona. Ezin uka: corpusetako datuak zeinek erabili, halakoak dira emaitzak. Dena den, ez zait iruditzen hainbeste desbideratu denik Akademia bide onetik.

>

> "Kaxoi/tiradera" adibidea, bere xumean, paradigmatikoa da: Ekialdea eta Mendebaldea lotzen ditu, Erdialdearen gainetik salto eginda, eta estilistikoki tatxarik gabekoa da ("kaxoia", azken batean, "kaxa handia" da).

>

> Dena den, hor ari dira unibertsitatean "Ereduzko Prosa"ko corpusa erabiliz hiztegia osatzen. Hor ere liburu batzuk jo dira kanonikotzat, eta beste batzuk kanonetik kanpo utzi dira, baina... bizitza honetan aukera egin beharra dago beti.

>

> Barkatu erantzunaren sinpletasuna. Atxiki azkar.