Eraztunen Jauna III, eta Tolkienen lanaren euskarazko itzulpena

Hiru atalak ikusi ditut, eta azkena iruditu zait kaskarrena. Nire ustez, girotze lan horretan, irudi argi eta positiboekin hobeto moldatu da Jackson, irudi ilun eta beldurrezkoekin baino (Gollum anbiguo eta zoragarria alde batera lagata).



Hau da, erreinu eta pertsonaia argitsuak, hala nola Gondor, Rohan edo elfoen arkitekturak, oso erakargarriak dira Mordor, orko, armiarma erraldoi eta orko ilun itogarriekin alderatuta. Eta horien pisua handiagoa izanda atal honetan, apur bat neketsua egiten da filma.



Dio Zalduak:



> Eta amaiera, bestalde, luzeegia, apur bat astuna eta sentimentalegia egin zitzaidan



Tira, niri doinu erromantiko sentimental argitsu eta zuri horrekin, dotorea iruditu zait ordea.



Efektu digitalei dagokienez, Olifanteen bataila, ederra benetan. Star Wars-eko bigarren ataleko lau hankako robot erraldoiena berridatzi du Jacksonek horrekin, esango nuke.



Bestalde, nire irudipena da hiru film barik, bakarra dela hau, eta horrela ikusi eta ulertu beharrekoa, Novecento hura bezala, bere ordu guztiekin. 10 ordukoa ikusi omen zuten zoro batzuek emanaldi berezi batzuetan, baina uste dut, zoro horiek disfrutatu dutela benetan filmaren funtsa.



DVD-an irteten denean ere, bere ziklo kapitalista osatzearekin batera, pirateatu ahalko ote dugu, hiruak batera disko bakarrean sartzeko? Egun horren esperoan geratzen naiz. Egun osoko pase txoro bat antolatuko etxean orduan.

Eraztunen Jaunaren hiztegi espainola ezagutzen dut nik, itzulpen horiek irakurri ditudalako, eta Espainiako doblajea ikusten dugulako Hegoaldean. Baina, ingelesezko termino batzuk ere iritsi zaizkigu handik eta hemendik. La Comarca delakoa, The Shire da Tolkienen liburuan, eta orain Sustatu irakurtzen dudanez, Eskualdea euskaraz. Izen propioak ere itzuliak omen dira asko. Frodo Bolson orijinalean Frodo Baggins da. Eta euskaraz?



Kuriosidadeagatik galdetzen dut, ea ekibalentzien zerrendatxo edo glosario batekin erantzuten duen inork.



Honekin ez nioke eroslerik edo irakurlerik kendu nahi Txalapartako itzulpen euskaldunari, ea ondo ulertzen zaidan...

> Frodo Bolson orijinalean Frodo Baggins da. Eta euskaraz?



Frodo Zorrozabal da euskarazko bertsioan. Hona ekarri dut mapetarako osatu nuen zerrenda, ingelesezko eta euskarazko baliokideekin. Pertsona-izenik ez da ageri. Paperean geratu zen atera ahala osatutako baliokideen zerrenda. Gehienez, Eskualdeko pasarteetan ziren mamitsuen izenen ekarria, hobbiten izen propio eta deituretan, alegia.



A part of the Shire = Eskualdeko zati bat

Nobottle = Etxebarria

To Little Delving = Goensako-rantz

Needlehole = Orratzulo

Bindbole Wood = Egurraxe Oihana

The Water = Uribai

Rushock Bog = Ihipadurak

To Michel Delving on the White Downs = Arroiltxurieta-Barrensako-rantz

To Sarn Ford = Sarn Ibirantz

To Longbottom = Atzeluze-rantz

Tookbank = Took-eko Lubeta

Waymeet = Bidebieta

West Farthing = Mendebal Laurdena

North Farthing = Ipar Laurdena

East Farthing = Eki laurdena

South Farthing = Hego Laurdena

Tuckborough = Horniburgu

Three Farthing Stone = Hiru Laurdenen Mugarria

The East Road = Ekialdeko Bidea

Bywater = Uralde

Overhill = Mendigane

The Hill = Muinoa

Bywater Pool = Uraldeko aintzira

To Oatbarton = Oloruri-rantz

To Dawling = Egoizturi-rantz

Brockenborings = Azkonarreta

Scary = Orbaineta

Quarry = Harrobi

Frog Morton = Igeldegi

Whitfurrows = Ildotxurieta

The Yale = Zirita

Budge Ford = Mugibia

Girdley Island = Minguru Irla

River Brandywine (Baranduin) = Brandyarno ibaia (Baranduin)

Bridgefields = Zubialde

Brandywine bridge = Brandyarnoko zubia

To Bree = Bree-rantz

The Hedge = Hesia

Buck Land = Oreineta

Old Forest = Oihan Zahar

Newburry = Ehortziberri

Crickhollow = Kraskune

Gate = Atea

Stock = Mahasturi

Woodhall = Oihanenea

The Stockbrook = Mahasturi erreka

Brucklebury Ferry = Almabibia

The Marish = Marish

Woody End = Oihansarri

Rushey = Ihitza

Standelf = Egoitzeta

Brandy Hall = Brandy Etxea

River Withywindle = Atzizume Ibaia

Haysend = Hesi-Amaiera

Deephallow = Zulodone

Willowbottom = Sahatsuste

Overbourn Marshes = Haindiko Aitzira

Thistle Brook = Kardu Erreka

River Shirebourn = Eskualdeko ibaia

Pincup = Ziriola

Green Hill Country = Muino Berdeko Herrialdea

To Bree = Bree-rantz

The Lost Realm of ARNOR = ARNOR Erresuma Galdua

Icebay of Forochel = Forochel Badia Hormatua

Gulf of Lhûn = Lhûn Golkoa

Grey Havens = Portu Grisak

Tower hills = Dorreko munatea

Blue Mountains = Mendi Urdinak

Hills of Evendium = Evendium muinoak

Nenuial (Lake Evendim) = Nenuial (Evendim aintzira)

White Downs = Arroiltxurieta

Far Downs = Arroilaeta Urruna

North Downs = Ipar Arroilaeta

Baranduin (Brandywine) = Baraduin (Brandyarno)

THE SIRE = ESKUALDEA

Brandywine Bridge = Brandiarnoko zubia

Old Forest = Oihan Zaharra

Barrow Downs = Muino Arreskak

Chetwood = Chet Oihana

Midgewater = Ureuli?

Andrath Greenway = Bide Berdea

Weather Hills = Haizearen Mendiak

Weathertop (Amon Sûl) = Haizearen tontorra (Amon Sûl)

East-West Road = Mendebaldetik Ekialderako Bidea

Here was of old the Witch-realm of Angmar = Angmar sorgin-erresuma zaharraren eremua

Mnts of Angmar = Angmar mendiak

Mount Gundabad = Gundabad mendia

Ettenmoors = Ettengo landak

Greylin = Griskara

Langwell = Osinluze

Hoarwell = Osinurdin

High pass = Goiko Iraganbidea

Olf Ford = Ibi Zaharra

Carrock = Arraitz

Ford = Ibia

Loudwater = Urots

Swanfleet = Beltxargeta

Last Bridge = Azken Zubia

Trollshaws = Trollen oihana

Greyflood = Uholde grisa

Soutk Downs = Hego Arroilaeta

Misty Mountains = Mendi Lainotsuak

Gladden River = Pozerreka

Dimrill Dale = Erreka Baltzaren ibarra

The Great River = Ibai Handia

Field of Celebrant = Celebrant zelaia

Limlight = Garbidena

The Wold = Lautada

Eregion (Hollin) = Eregion (Gorostitza)

Dunland = Lurralde Iluna

Moria Gate = Moriako Atea

Grey Mountains = Mendi Grisak

Withered Heath = Txilardi Idorra

Iron Hills = Burdin-muinoak

The Lonely Mountain = Mendi Bakartia

Forest River = Oinaheko Ibaia

Wood Elves = Oihanetako Elfoak

The Long Lake = Aintzira Luzea

Mountains of Mirkwood = Oihan Beltzeko mendiak

Ols Forest Road = Oihan Zaharreko bidea

East Bight = Ekialdeko Argiunea

MIRKWOOD = OIHAN BELTZA

Redwater = Urgorri

River Running = Ibai arina

Sea of Rhûn = Rhûn-go Itsasoa

The BROWN LANDS = LURRALDE ARREA

North Undeep = Ipar Urtzabal

South Undeep = Hego Urtzabal

North-South Road = Iparretik Hegorako bidea

Fords of Isen = Isen-go iraganbideak

Gap of Rohan = Rohaneko Irekiunea

Westfold = Mendebal Tolestura

Eastfold = Eki Tolestura

Helm`s Deep = Helm-en Leizea

Entwash = Entura

West Emnet = Mendemnet

East Emnet = Ekiemnet

Snowbourn = Elurtua

Falls of Rauros = Rauros-eko Urlasterrak

Wetwang = Zelai Urtsua

Dead Marshes = Lupetza Hilak

Battle Plain = Bataila-Eremua

Plateau of Gorgoroth = Gorgorotn goilautada

Mountains of Shadow = Itzalaren mendiak

Ash Mountains = Errauts-mendiak

Sea of Nurnen = Núrnen-go itsasoa

South Gondor (now a debatable and desert land) = Hego Gondor (lurralde desertu eta liskarraren muina)

Harad Road = Harad-erako bidea

Near Harad = Harad hurbila

Sarn Ford = Sarn Ibia

Gladden Fields = Pozerrekako Zelaieta

Miles = Miliak

Shadowfax/Sombragris = Itzalaster

Treebeard/Barbola = Bizarbola

Skinbark = Marrusko

Leaflock = Orritxi

Quickbeam = Abarlasterra

Derndingle = Aranbaz

Wormtongue = Harmihizto

Hold of Dunharrow = Mailanabarko Babesgune

Deeping-Coomb = Labar Sakon

Tighfield = Landameharra

Bagshot Row = Zorrozabalondo

Bag End = Zorrozabalene

Cotton = Landakoetxe

Sharkey = Zarkin

Lock-holes = Zulo Itxiak

Sandyman’s Mill = Areetaren Errota

New Row = Karrika berria



Zeredozer gehiago topatuko banu ekarriko dut.



Barkatu zerrendaren luzea baina astirik ez interesgarrienak hautatzeko.

Asko pozten naiz Tolkienen liburua euskaraz dagoelako, eta benetan pozten naiz ondo saltzen delako. Baina nik ez dut Tolkienen liburu trilogia irakurri, eta ez dut inolako asmorik irakurtzeko. Nik hiru filmeak tragatu behar izan ditut (ez noa azaltzera zergatik), eta horrekin aski izan dut. Izatez ezer irakurri gabe eta filme horietan oinarrituz Tolkienen aurka hitz egitera noa. Beraz aurretiaz abisatzen dut ignorantziak ematen duen ausardiak lagunduta abiatzen naizela. Eta edozer gauza esateko lizentzia neuretzat lotsagabeki hartuta, Eraztunen Jauna zergatik ez dudan gustoko azalduko dut.



Txikitan (80ko hamarkada hasieran hor nonbait) zineman marrazki bizidunetan ikusi nuen istorio honen bertsio bat, eta orduan inkonszienteraino sartu zidan zapore ilun eta negatiboa baieztatu dit Zeelanda Berrian filmatu den bertsio honek. Beraz, triangulazio legea segituz, jatorrizko liburua ere halakoa dela pentsatzen dut: aspergarria (daukan argumentu sinploia 10 ordutan eta 1500 orritan luzatzea benetan meritua da), patetikoa (Hobbitak beti negarretan, beren apaltasun itxurapean heroismo sublime bat ezkutatzeko pretentsioarekin), eta guztiz manikeoa.



Lehengoan telebistan entzun nion Manuel Chaves-i filme bikaina zela. Ez bide zen kasualitatea ni egon nintzen zinema areto berean filme hori ikusten Patxi Lopez sozialista ere aurkitzea. Seguru hari ere asko gustatu zitzaiola: erregearen koroatze zoriontsuaz bukatzen den on eta gaiztoen istorio bat, guztiz gustagarria izan behar mundua demokrata-konstituzionalista vs. inkonstituzional-biolento artean banatzen duten gure progre monarkikoentzat. Seguru nafar erreinua berpiztu gura duten abertzale sutsu askori ere asko gustatu zaiela. (Baten bat agian haserretu egingo zait politika istorio honetan nahastu dudalako. Jakin badakit gauza batek ez duela bestearekin zerikusirik. Baina hain nago aspertuta Eraztunen Jaunaren inguruko laudorioak entzuteaz ze haren aurka argudiorik rastreroenak erabiltzeko dezentzia ere galtzen dudan).



Istorioari berari begiratuz, sarri aipatzen da Tolkienen irudimena, sortu duen mundu liluragarriaren fantasia etab. Gogoratu behar da, ordea, nanoak, orkoak, elfoak eta halako izaki gehienak Europako (bereziki germaniar munduko) mitologian eta folklorean ohikoak direla, eta Tolkienek bertatik kopiatu besterik ez zuela egin. Eta ezin esan irudimen larregi ere erantsi zienik. Erdi Aroko edozein eliza erromanikotako dintel eta arkuetan Tolkienen munduan baino sormen eta irudimen handiagoko izakiak aurki daitezke. Eraztunen gaia ere ez da bat ere originala: hau ere ohikoa da europar mitologian, eta Tolkienek baino dexente lehenago landu zuen Wagner-ek “Nibelungoen eraztuna” obran. Azken finean, XX. mendean mitologia eta erdiarotiar fantasietan oinarrituriko literatur lan bat egiteak nahiko anakronikoa dirudi, askoz egokiagoa XIX. mendeko (edo are XVIII. mendeko) literato erromantikoentzat. Gero esango dute euskal literatura erromantikoa (Aitor, Lelo, Lekobide, Jaun Zuria eta halako istorioekin) guztiz atzeratua izan zela. Ba Tolkien zer da orduan?



Eztabaida honetan (Sustatun esan nahi dut) aipatu den irakurketa arrazistak ere zer pentsatua eman dit. Horren inguruan zerbait gehiago jakin nahiko nuke, eta eskertuko nioke Ibani, edo beste edonori, horren inguruko xehetasunen bat kontatuko balu. Nik neure aldetik, entziklopedia arrunt batean irakurri dut Tolkien Hegoafrikan jaio zela. Eta datu horretatik abiatuz eta orkoak beltzak eta on guztiak zuriak direla kontuan hartuz, Tolkienen atzean inperialismo britainiarrak eta arrazismo boer-ak sortutako munduikuskera dagoela pentsatzeak ez dirudi disparate handiegia. Hobbit, gizaki, elfo eta halako izaki zurien arteko diferentziek ere Hegoafrikako ingeles, boer, eta gainerako kolono zurien arteko ezberdintasunen trasposizioa dirudite.



Tolkienen istorioek irakurketa ekologikoa dutela ere aipatu izan da. Kontserbazionista asko jota (basozalea, ez gehiago), baina ez ekologikoa. Zeren ekologiaren edo sikera edozein izaki bizidunen elikatzeko beharraren kontzientzia txikiena izan balu Tolkienek, ez lituzke orkoak basamortu itxurako paraje idor batean kokatuko: zer janez elika zitezkeen halako izaka talde handiak? Ehizarik ageri ez bada, ganadurik ere ez, eta ezta nekazaritzarik ere (filmean behintzat ez da azaltzen, baina duda egiten dut liburuan ere halakorik denentz), nola bizi zitezkeen orkoak? Eta ez esan noizean behin arrapatzen zituzten gizonak edo hobbitak jatetik bizi zirela, zeren hori oso noizean behin egiten zuten.



Inork aipatu ez duen beste kontu bat (beno ziur norbaitek aipatu eta are tesiren bat ere idatzi duela Ameriketan edo, baina nik ez diot inori entzun, eta kontsultatu ez dudan bibliografian ere ez dut aurkitu). Istorioan, nire iritziz, kriptohomosexualitatea ageri da: Hobbit protagonisten arteko harremanak bikote harremana dirudi (elkar zainduz, zintzoki maitatuz, adiskidetasun hurbil eta mina agertuz, etab.); eta aldiz, azkenean haietako bat neska batekin ezkontzean, neskarekiko harremana sinesgarritasunik eta sakontasunik gabea da; konbentzio sozialek heterosexualitatea agintzen dutelako (itxurak gordetzeko) ezkontzen dela dirudi. Bi Hobbit protagonisten adiskide diren beste bi Hobbitak ere homosexualak dirudite (filmean haiei ezarri dieten estetikan ere horren zantzuren bat soma daiteke). Aldiz erregearen eta beste elfaren arteko maitasunak (ahaztu zaizkit haien izenak) guztiz platonikoa dirudi, irreala, eta honek ere konbentzio sozialak kunplitzeko egina ematen du. Tolkien, Oxford-eko irakaslea izanik harritzekoa ere ez da homosexualitate bergontzante hau. Baina, jakina, Tolkien dioten bezain jeinua izan balitz, bere garaiko mugapenak gainditzen jakin beharko zukeen, fantasiazko bere munduan behintzat sexu aukera askatasuna baimenduz, eta ez gizarte puritano eta hipokrita baten eskemak errepikatuz. Eta izatez, gogoratu beharra dago Tolkienen trilogia 1950 aldera idatzi zela, ez XIX. mendean. Beraz ezin esan Tolkien oso ausarta izan zenik.



Bukatzeko, konparazio pare bat: konparazioak gorrotagarriak izanik, nire xede desprestigiatzaileetarako oso aproposak baitira. Filme trilogia fantasiosoak alderatzen hasita, askoz imaginatiboagoa iruditzen zait Eraztunen Jauna baino Star Wars seriea (lehen trilogia, ez bigarrena). Eta aztikeria eta ezpata generoaren baitan Conan Barbaroa edo Krull filmeak gehiago asetzen naute Eraztunen Jaunak baino. Zentzu horretan, Tolkienek Erdi Aro pagano fantasioso bat sortu nahi bazuen, ezin esan lortu zuenik. Istorio osoko giroak kristautasunak mundu hau deskribatzeko erabiltzen duen “negar-herri” tristea dakar gogora. Ongiaren eta gaizkiaren arteko manikeismoak ere mentalitate kristauaren kalkoa dirudi. Mundu pagano batean, jainkotxo anitz eta anbiguoek gobernatua, ongiaren eta gaizkiaren arteko muga lausoagoa espero zitekeen. Halaber, paganismoak bestelako kemen eta alaitasun bakiko bat ekar zezakeen aldean, eta ez Tolkienen mundu urdin jelidoak ageri duena. Zentzu horretan Conan barbaroak askoz hobeto islatzen du nire ustez giro pagano hori.



Azkenez, esan, “Erregearen itzulera”ren amaiera amaiezin asperrrrrrrrrrgarria gustora ikusi duenari, ez diodala baimenik ematen nire iritzi hau luzera aldetik kritikatzeko (eduki aldetik bai), ze hura pozik aguantatu bazuen, hau laburra ere egin beharko zaio. Fini.



Jurgi Kintana Goiriena

> Hiru atalak ikusi ditut, eta azkena iruditu zait kaskarrena. Nire ustez,

girotze lan horretan, irudi argi eta positiboekin hobeto moldatu da Jackson,

irudi ilun eta beldurrezkoekin baino (Gollum anbiguo eta zoragarria alde

batera lagata).

> Hau da, erreinu eta pertsonaia argitsuak, hala nola Gondor, Rohan edo

elfoen arkitekturak, oso erakargarriak dira Mordor, orko, armiarma erraldoi

eta orko ilun itogarriekin alderatuta. Eta horien pisua handiagoa izanda

atal honetan, apur bat neketsua egiten da filma.



Egia da, nik inpresio bera izan nuen: Barad-Dûr-eko Dorre Beltza alde batera

utzita (aurkikuntza bat, ene uste apalean) Jacksonek ez dirudi ahalegin

berezirik egin duenik Mordor erretratatzeko. Baina onartu egin behar da leku

"argitsuen" kontzeptziorako Tolkienen laguntza handiagoa dela "ilunetarako"

baino: jakina den bezala, hainbat marrazki egin zituen Tolkienek berak,

kolore eta guzti, imajinatu zituen munduen inguruan (Minotauro argitaletxeko

edizio zaharren azaletan agertzen direnak, adibidez), eta haien artean

ugariagoak dira kokapen "argitsuetakoak", besteak baino (Minas Tirith horren

adibide ona da: konparatu Tolkienen zirriborroak eta filmean ageri dena...

eta ez diet filmeko egileei inolako meriturik kendu nahi...). Edonola ere,

Tolkienek ez zuen xehetasun gehiegirekin deskribatu Mordor (zeina, bide

batez, I. Mundu Gerran lubakietako gerran egileak berak ikusi zuen

"panoramaren" oihartzun literarioa izan baitaiteke, kritikari batzuen

ustez). Hala ere: ezin ukatu armiarmaren kobazuloko eszenaren indarra, edo

II. zatiko Hildakoen Zingiraren errekreazio bikaina...





> Dio Zalduak:

> Eta amaiera, bestalde, luzeegia, apur bat astuna eta sentimentalegia

egin zitzaidan

> Tira, niri doinu erromantiko sentimental argitsu eta zuri horrekin,

dotorea iruditu zait ordea.



Ez dut esaten ezetz: soilik halako amaiera batek zentzu gehiago izango

lukeela epilogoa "osorik" eman izan balitzaigu. Baina nonbaitetik moztu

behar zuten, ados: kontua da niri ez zaidala mozteko leku egokiena

iruditzen. Eta, honela, amaiera astunegia geratzen da, bai.



> Efektu digitalei dagokienez, Olifanteen bataila, ederra benetan. Star

Wars-eko bigarren ataleko lau hankako robot erraldoiena berridatzi du

Jacksonek horrekin, esango nuke.



Guztiz ados.

Oso interesgarriak iruditu zaizkit Jurgi Kintanaren oharrak, eta dibertigarriak gainera, gutxi ez dena, garaiotan. Oso ondo ulertzen ditut bere eragozpenak, Eraztunen Jauna maitatzen edo gorrotatzen duzun obra horietako bat delako: ez dago alternatibarik. Ni, hamaika arrazoiengatik, maite dutenen aldean erori naiz, baina kontrakoa ere posible zen, beraz... Jurgi Kintanaren nirekiko gaitzespen orokorra berretsiko eta sakonduko dudala ziur egonda ere, kontu honi buruzko (noren eta) Fernando Savaterren hitz batzuk gogoratu nahiko nituzke, argigarriak izan daitezkeelakoan (barkamena eskatzen dizuet ez itzultzeagatik, denbora-estualdiak direla kausa): “El Señor de los Anillos es el ‘capricho’ literario más logrado de los últimos cincuenta años. (...) La literatura es libre, pero no precisamente caprichosa. Sin embargo, de vez en cuando, se consiente una obra tan independiente en temática y ejecución de lo usual en su momento, tan carente de ambiciones de progreso estilístico, que acepta tan gustosa el callejón sin salida de una forma narrativa ya exhaustivamente explorada y que se confina tan sin remordimiento en una temática que parece atañer a muy pocos, que esa calificación de ‘capricho’ viene inevitablemente a la boca a la hora de calificarla. (...) (Este calificativo ayuda) a abordar (...) la peculiaridad de la relación entre el lector y El Señor de los Anillos. Esta es de plena entrega o de abierto fastidio: nos hallamos ante uno de los diez o doce libros que nunca olvidaremos o de una pueril patraña inexorablemente aburrida. (...) No se le escapa esto a Tolkien, cuando señala en su prefacio a la edición en paperback de su obra que el único defecto que le encuentra es el de ser demasiado corta. Efectivamente, las más de mil páginas de concentrado texto de El Señor de los Anillos dejan insatisfecho al lector apasionado por este capricho, a quien no disgustaría verlo prolongarse, al menos, otro tanto (...); en cambio, al lector adverso ya las cien primeras cuartillas se le antojarán inaguantablemente minuciosas y el conjunto, algo así como una apoteosis de la desmesura” (F. Savater, La infancia recuperada, 10. atala, 1976).

Barkatuko didazue aipu luzeagatik, baina merezi zuelakoan nago. Eraztunaren Jauna-ren orijinaltasunari dagokionean, bestalde, arrazoi du Kintanak, eta ez dut uste kontrakoa esan duenik inork: iturri askotatik edaten duen obra da, batez ere saga nordikoetatik, jakina den bezala. Ipuin fantastiko tradizional klasiko bat da Eraztunen Jauna, baina xehetasun guzti-guztiekin emanda, eta hori da bere berezitasunik handiena: normalean 25-50 orrialdetan eman ohi zaigun istorio baten inguruan unibertso oso bat eraikitzen duela, Savaterrek berak azpimarratu legez (J. L. Borgesek antzeko zerbait esan zuen Tolkienen laguna eta antzeko munduen sortzaile izan zen C. S. Lewis-i buruz: “Lewisen irudimena mugatua da (…). Baina harrigarriena da irudimen horren zintzotasuna, bere mundu fantastikoaren egia koerente eta xehea”; ziur nago Tolkieni buruzko argentinarraren iritzia berdintsua zela). Xehetasun horretan, kritikoek behin baino gehiagotan azpimarratu dute nobelan zehar gauzatzen den xehetasun fantastikoen eta ohiko bizimodukoen arteko konbinaketa, P. Kocher kritikoak honela laburbildu zuena: “ezaguna, baina ez ezagunegia; bitxia, baina ez bitxiegia”.

Bestalde, ados: lana erabat manikeoa da, eta hori, ezbairik gabe, Tolkienen katolizismo nahikoa erradikalaren ondorio da (bere ikuspegi erlijiosoa argiagoa da Silmarillion lanean, Eraztunen Jauna baino dezente astunagoa dena, bestalde); baina gaiztoen eta onen arteko borrokaren kontu hau oso ohikoa izan da, da eta izango da fikzioaren munduan, nik uste, eta dekonstruitzen jakin behar dugun arren, ez du horregatik gozamenerako aukerarik ukatzen. Ziur nago Jurgi Kintanak ere disfrutatzen duela, batzuetan, Ongiaren eta Gaizkiaren arteko lehia eternala kontatzen duten istorioekin (bide batez: memoriak huts egiten dit, edo hori da Star Wars ere, oker ez banago... eta, horren fan-a ere naizen arren, ez dut onartuko Lucas-en trilogia Eraztunen Jauna-rena baino orijinalagoa denik, inondik ere: zientzia fikziozko eta western-eko klasikoei zor dizkien ordainak hain dira handiak, ezen hobe dugu isiltzea...). Dena dela, onen eta gaiztoen arteko borroka izanik ere, ñabardurak daude Eraztunen Jauna-n: onen artean kontraesanak eta eztabaidak sortzen dira, eta ahuleziak erakusten dituzte (Boromir-en kasua argiena litzateke); izan ere, onak ez daude Gaizkiarengandik salbu, haien ahuleziaren erakusle dena. Eta gaiztoen artean badago pertsonaia konplexurik (adibiderik argiena Gollum/Smeagol da, noski, baina antzeko zerbait ikus dezakegu Saruman aztia eta bere segizioari dagokienean). Baina, zer esanik ez, halako ñabardurak onen eta gaiztoen arteko fikzio ia guztietan ematen dira, beraz...

Arrazismoaren akusazioari dagokionean, Kintana zuzen dago, hein batean: gaiztoen belztasunak eta itsustasunak ez dirudite, gaur eguneko ikuspuntutik, politikoki oso zuzenak, ezta heroietako batzuen –batik bat elfoen– edertasun erabat nordikoak ere); obra guztiari darion nostalgiak kutsu kontserbatzaile eztabaidaezina du, bestalde. Baina hein batean: gure mendebaldeko kulturetan badakigu zeintzuk diren zuriaren eta beltzaren esanahiak, oro har, eta, bestalde, Tolkien nahikoa gazterik joan zen Hegoafrikatik Ingalaterrara, eta argiki salatu zituen bere bizitzan zehar bai apartheid-a, bai nazien arrazakeria. Baina ezin ukatu “iparzalea” zenik (“nordicist”), eta legenda germaniko eta bikingoen eragina, tematikoa eta estetikoa, oso handia dela bere obretan; ez dugu ahaztu behar Oxford-eko Unibertsitateko erdi aroko literaturako irakaslea zela Tolkien (eta nahikoa irakasle aspergarria gainera, zurrumurruek diotenez) eta bere helburuetako bat, lan literarioak idaztean, Ingalaterrari faltan sumatzen zizkion mito eta elezaharrez hornitzea zela, antza. Dena dela, ukaezina da eskuin muturreko mugimendu batzuek egin duten Tolkienen munduaren erabilpen arrazista. Tamalez, nobela gustatzen zaidan arren, ez naiz espezialista Tolkienen biografian eta obran, eta ezin dut argibide askorik eman; dena dela, sarean pixka bat arakatuz, tesi baten zein bestearen aldeko argudioak topatu ditut, eta ondoren daukazue, adibidez, arrazismoaren tesia onartzen duen iritzi bat, Shapiro irakaslearena (hemen); beste bat posibilitate hori ukatzen duena (hemen), eta tartean geratzen den beste bat (hauxe).

Homosexualitatearenekin barre asko egin ditut: litekeena da. Izan ere, kasik emakumerik gabeko lana da, Eraztunen Jauna, eta alde horretatik sexizmoaz ere hitz egin genezake (honetan, dena dela, Conan irabazle, ezta?). Tira, Samen eta Frodoren arteko harremana interpretatu daiteke, baita ere, gizonezkoen arteko adiskidetasun “sano-jator” baten gisa (adibidez, hemen), baina queer studies delakoen alorrean ez litzateke hipotesi baztergarri bat (ikus hau). Ez dut uste, edonola ere, eta adibide bat jartzearren, Disney-ren Oihaneko Liburua-ren bertsioa baino gay-agoa denik Eraztunen Jauna. Ez dakit: Joseba Gabilondori galdetu beharko zaio, akaso...

Ekologismoari dagokionean, azkenik, arrazoi du Jurgi Kintanak, baina gogoan izan garai horietako kontserbazionismoak (gogoan izan Tolkien 1917 inguruan hasi zela bere unibertsoa eraikitzen, I. Mundu Gerrako lubakietatik itzuli zenean) egungo kontzientzia ekologistaren aurrekari argiak direla, ikuspuntu historikotik... eta, are inportanteagoa, mugimendu ekologista eraikitzen hasi ziren 1960ko hamarkadako hippien obra kuttuna izanik, ezin dugu edozein modutan baztertu kontzientzia horren sorreran izan zuen eragina, ñimiñoa izan bazen ere.

Eta fini, bai...

Barkatu: lehenago gaizki kopiatu dut Eraztunen Jauna-ren inguruko queer interpretazioaren lotura: hauxe da.

Eta, bide batez, esatea intrigatuta jarraitzen dudala Jurgi Kintana hiru filmeak ikustera eraman zuten arrazoi aitorrezinak direla eta...

Iban: eskerrik asko eman dituzun argitasun eta erreferentziengatik. Baieztaturik geratu zait Tolkien Saruman baino gaiztoagoa zela (haren arrazismo eza aipatzen zuten webguneei ez diet jaramonik egin, soilik txarto jartzen dutenei eman diet fede). Nolanahi ere, nire kritika antitolkinianoa kaltetu duen hankasartze bat egin nuen Conan eta Star Wars aipatzean. Zeren, oso inteligentua zu, nire aitorpen horretaz baliatu zara erabili nituen zenbait argudiori (konparatiboki) indarra kentzeko: Conan Tolkien baino matxistagoa dela, Star Wars-ek plagio gehiago duela, etab. Beti egiten dugu berdin: lehenengo istorio bat gustatu (edo ez) egiten zaigu, eta ondoren gustu hori justifikatzeko argudio arrazionalak bilatzen ditugu. Eta Eraztunen Jauna ez zitzaidanez gustatu, eta osorik tragatu behar izan nuenez, ba argudio andana bat bildu nuen ondoren nire disgustua justifikatzeko. Lastima zuk nire plana hola izorratzea (hurrengoan kontu eduki, Iban, badakit non bizi zaren eta...)



Orain Eraztunen Jaunaren inguruko interpretazio inedito bat emango dut (ez dut Google-n begiratu badaezpada, beti dago eta yankiren bat norbere originaltasuna izorratzeko prest; eta otoi zuek ere ez bilatu). Nire ustez, Eraztunen Jaunaren atzean Tolkien-ek izandako bisio bat ezkutatzen da. Etorkizunaren inguruko bisio bat. Gaur egun gertatu den jazoera baten ingurukoa. Ez zen bakarra izan. Bere belaunaldiko beste britainiar idazle batzuk ere (baina literarioki aurkako bandoan kokatuak, ezker aldean) adibidez H. G. Wells-ek eta George Orwell-ek, gisa bereko premonizioak izan zituzten etorkizunaz, eta haien obretan jaso zituzten. Tolkien ere jabetu bide zen bere bisioa zerbait berezia zela. Baina haren zentzua ez zuen behar bezala ulertu (nahi izan): bere bisioan etorkizuneko jazoera batzuk ikusi ordez, beste mundu erlijioso-mitologiko batetako zerbait zela pentsatu zuen, eta horregatik egun ezagutzen dugun istorio fantastiko aspergarri baten pean mozorrotu zuen bisioa. Gainera Wells-ek eta Orwell-ek izan zituzten bisioen aurrean, Tolkieni bigarren mailako bisio bat tokatu zitzaion, sinpleagoa, nahiz hau ulertzeko gai ere ez zen izan.



Tolkienek ikusi zuena, gure egunotan Estatu Batuetan, akaso San Francisco-n, gertatu bide den zerbait da: narkotrafikante batek droga kargamentu handi bat galdu du. Kargamentu hori, halabeharrez, bi adiskidek aurkitu dute; baina gutiziak eraginda lagun batak bestea hil du droga kargamentua soilik beretzat gordetzeko. Gorde ez ezik droga hori kontsumitzen hasten da gizona, eta laster yonki gizagaixo bat bihurtzen da. Zenbait gertakari tarteko droga kargamentua bi poliziaren eskuetara iristen da. Aginterik gabeko bi polizia soil dira, astakilo xamarrak baina legea txintxo betetzen dutenak. Lankide ez ezik beren artean harreman handiagoa ere ba ei dago, Ibanen ipuin traidore bateko Charly eta beste *txino* baten artean dagoenaren antzeko zerbait. Droga kargamentu hori nagusiei entregatu nahi diete deusezta dadin, baina goi karguetan dagoen ustelkeria tarteko, nagusiek bi polizia xoil horien esku uzten dute droga erretoki batera suntsitzera eramateko erantzunkizuna. Gehiago azaldu behar al da?



Soilik erantsiko dut bi poliziek jasaten duten presioa oso handia dela, narkotrafikantearen gizonak (hegoamerikar beltzaran batzuk) atzetik baitituzte, eta estuasun aldi batzuetan polizietako batek txute batzuk hartzen dituela, ikustezina bihurtu dela eta halako aluzinazio batzuk izanik. Hori zen Tolkienek ikusi zuena. Baina drogen mundu ilunaren inguruko premonizio horrekin zerbait positiboa egin ordez (sikera Harry zikinaren filme baterako gidoia), erregetxo, zaldun eta halako pitokeriak erantsi zizkion egun ezagutzen dugun tostoia emanez. Pena bat.

Nire kasua Jurgirenaren kontrakoa izan da, filmaren aurreneko zatia liburua irakurrita izan gabe ikusi genuen (emaztea, semeak eta neu) eta ez dakit zergatik (Gandalfek eta Bilbok filmaren hasieran gozamen handiz fumatzen duten belarraren liluramenduaz agian, edo Galadrielen sorginmenduaz beharbada edo gure umeen entusiasmoak kutsatuta) gogoa piztu zitzaidan liburua irakurtzeko eta hala, gauero-gauero, lo aurreko irakurgai bilakatu genuen familian eta poliki-poliki baina etenik gabe (ez zidaten barkatzen huts egiterik) bigarren zatia pantailaratu zutenerako, ozta-ozta baina bukatua genuen liburua, eta eskerrak, merezi zuen eta. Eta ez hori bakarrik, filmaren hirugarren zatirako bigarren irakurtaldi bat ere burutu dugu modu beretsuan eta merezi izan du oraingoan ere. Eta filma bukatuta, laugarren zati bat ez izanaren damua somatu dut. Baina tira, hor dugu euskarazko bertsioa irakurtaldi berri –adjetiboaren berezko zentzuan- baterako aitzaki (eta euskarazko bertsioa aipatu dudala eta, eta horrelako lan erraldoi alimalekoari inolako orban izpirik gaineratzeko asmorik gabe baina izenburua jakin nuenetik izan dudan jakinmina ase guran: ez da baloratu behinola Joxe Austin Arrietak itzuliriko “Eulien ugazaba” harek sorturiko haritik segi eta nolabaiteko tradizio literario koherentea ezartzeko asmoz “Eraztunen ugazaba” jarri?).



Nire komentario batzuk:

Liburuaren handitasuna (oso historia sinplea eta aldi berean izugarri konplexua baina guztiz borobildua eta osatua garapenean ) ez da nolanahikoa, nire ustez, eta hala barkagarri egiten ditu edo bigarren mailan uzten ditu agerian omen dituen pekatuak; dela dela, “Eraztunen Jauna”ren mundua anbiguitasun orokor batek kutsatua dela irudipena dut eta nago hain nabarmenak diren pekatu horiek adierazten duten egoerek bestelako interpretaziorik ere ameti lezaketela.



Harrigarria egin zait liburua irakurtzean konturatzea nola deskribapen batzuk (baso bat, mendi bat, zingira bat) letra xehez beteriko 2, 3 edo 4 orrialde oso hartzen duten jasanezin suertatu gabe, areago, kontrakoa ere esan liteke.



Lehenago ere esan dut, liburua irakurtzeak merezi izan du, ez bakarrik liburuagatik beragatik bai eta ere filma bere osoan gozatu ahal izateko; nire ustez ezinezkoa da filmaz gozatzea liburua ezagutu gabe edo behintzat gozamena askoz beteagoa izango da historia xehetasun osoz ezagutzen bada, nahiz eta horrek bere ifrentzua badakarren: filmak libururarekiko dituen ez-leialtasunez edo gabeziez (“Erregearen Itzulera”n bi nabarmen eta boteprontoan aipatzearren: Eoween eta Faramiren arteko harremana eta maitemintzea Sendatze Etxeetan” eta bukaeran Hobbitak “Eskualdea” bere oneratzeko egiten duten lana) konturatzea.



Filma ere sekulakoa nire ustez (teknika aldetik nahiz historiaren garapenagatik), eta liburuaren izpirutua eta sinbologia bete-betean islatzen duela iruditzen zait. Dena dela, batzutan motz geratzen dela sentitu dut, ez duela liburuak esaten duen guztia esaten alegia, eta beste 3-4 ordurako materia badagokeela.



Detaileak:

 Nekazaritza badago pelikulan: a ze nolako azenario eta abar dauzkaten Pippinek eta Merryk lehenengo zatian Frodo eta Samekin artasoro ederrean talka egiten dutenean; zer esanik ez “Hego Laurdeneko” edo “Ipar Laurdeneko”? belar soroez (bide batez, beste galdera bat, belar hori zer da zuen ustez marihuana edo tabakoa?).

 Ganadoa ere badago: Rohanen sekulako zaldiak hazten dituzte. Eta uste dut oiloak ere agertzen direla Hobbitonen. Untziak sukaldatzeko erreferentziak ere badaude.

 Homosexualitateaz: Gimnly eta Legolasen artean ez al da horrelakorik somatu ahal?, eta horiek ez dira bereizten, haien arteko lotura liburuaz eta filmaz haraindik doa.

 …





Besterik ez.

Berandu bada ere, badugu Eraztunen Jaunaren euskarazko bertsioa -liburuarena, jakina. Nik gazteleraz irakurri nuen nerabetan, fantasia liburuen zale sutsua nintzela -Istorio Amaigabea, Momo eta beste batzuk bazeuden euskaraz ordurako.

Hemen idatzi duzuen denok pentsatzen dut filma gazteleraz ikusi duzuela... kontsolatzen naiz, DVDan nahi bezala ikusi ahalko dugula: jatorrizko bertsioan eta gaztelerazko azpitituluekin, ingelesezko azpitituluekin ingelesa hobetotxo ikasi gura duenak, frantsesez edo alemanez horrelako jolasak gustuko dituzuenok, norvegiera edo polonierazko azpitituluak gauza arraroen zaleok... baina euskaraz ez.

Aurrera doaz urteak eta oraindik ez diogu horri ekin: film gutxi batzuk euskarara bikoizten eta zinematan estrenatzen hainbat diru gastatzen dugu -bai, dirutza kostatzen da hori- baina DVDetan pista bat gehiago jartzeko ahaleginik ez. Zoazte edozein dendatara eta begiratu zenbat hizkuntza pista dakartzaten DVDek, negar egitekoa da islandiera, txekiera eta antzekoetan irakurri ahal izatea eta euskaraz ez. Eta bikoiztutako film bakoitzarekin 50etik gora azpititulatu litezke. Baina guk Lord of The Rings, Señor de los Anillos edo Herr der Ringe ikusten jarraitu beharko dugu.