Euskara sexista ote?
Galdera hauxe egiten du Begoña Muruaga filologo eta itzultzaileak Emakunde aldizkariaren azken alean. Artikulua interesgarria da eta balio lezake, gainera, gure arteko iritziak zorrozteko.
Emakunde erakundearen aldizkariak gai nagusi bat lantzen du azken alean: emakumeak eta hizkuntza. Gauza interesgarri asko aurkitu ditugu orrialde horietan, baina gaurkoan Begoña Muruagaren artikulu bat ekarriko dugu hona, izatez beste artikulu luzeago baten osagarri dena. Azken honetan Begoñak balantze moduko bat egiten du, gaztelaniaz, azken hogeita bost urteotan gertatutakoaz, hainbat liburu argitaratu zirenetik, aztertzen zutenak sexismoa hizkuntzetan.
Haren osagarri, berriz, ondorengo hau doa, euskara aztertzen duena. Irakurri eta iritzirik erantsi nahi izanez gero, lasai asko erabili erantzunak.
Eta euskaraz zer?
Hizkuntzek emakumeak nola diskriminatzen dituzten aztertu denean, gramatika eta lexikoa aipatu izan dituzte adituek, egitura horietan antzematen delako, antza, hizkuntza batek sexismorako duen joera. Gauzak horrela, orain dela hogeita bost urte argitaratutako Alvaro García Meseguer-en Lenguaje y discriminación sexual hartan euskararen zama sexista %5 zela zioen egileak (ingelesarena %15, frantsesarena %40 eta gaztelaniarena %80). Horren ondorioz, askotan esan izan da euskarak ez duela diskriminatzen.
Beti pentsatu izan dut García Meseguer-en ikerketak gramatika-egituretan oinarrituta egon behar zuela, zeren eta lan gutxi egin baita lexikoa aztertzeko. Hala ere, zerbait badakigu. Badakigu gizon hitzak batzuetan esanahi generikoa duela eta beste batzuetan murriztua, eta horrek sortzen dituen arazoak; badakigu, zenbait lanbide izendatzeko, -gizon hitza agertzen zaigula bigarren osagai gisa (minagizon, plazagizon, elizgizon, legegizon, armagizon, gudagizon, itsasgizon, olagizon, mundugizon ). Badakigu, baita ere, giza- errotik sorturiko hitzak kulturari lotuta agertzen zazkigula eta gizaki ororentzat direla (gizalege, gizajende, gizabide, gizatiar ); ema- errotik sorturikoak, berriz, naturari lotutakoak direla edo emakumeei egozten zaizkien kualitateekin bat datozela (emalege, emagin, emagarri, emaro, emetasun, ematu ). Hor, behintzat, badago nolabaiteko sexismoa. Hori dela eta, 90eko hamarkadan zenbait gomendio eman ziren euskararen erabilera ez sexista bultzatzeko, eta nik esango nuke nahiko harrera ona izan zutela.
Baina hizkuntza baten zama sexista oraindik elementu gehiagotan oinarritu daiteke: emakumeen biologiari edo fisiologiari loturiko hitzen definizioan, adjektiboen azterketan, atsotitzen, esaera zaharren, bertsoen eta abarren ikerketan
Baina, ez dezagun gure burua engainatu. Ez dira hizkuntzak sexistak, hiztunok hitz egiteko modua da sexista: hizkuntzaren erabilera. Gramatika-egiturak eta lexikoak bidea emango dio hizkuntzari, neurri handiagoan edo txikiagoan, gizartean dagoen sexismoa azaleratzeko, baina hiztunongan dago auzia.
Horregatik, jendeak euskara sexista al da? galdetzen duenean, zera erantzun behar litzaioke: euskara bera agian ez, baina euskaraz hitz egiten dutenak bai (eta hori islatu egiten da, gutxi asko, hizkuntzan). Horretarako ez dago ikerketa sakonik egin beharrik. Adibidez, jar gaitezen telebistaren aurrean edozein egunetan eta ikus dezagun zenbat emakume ateratzen diren, eta zer paper jokatzen duten. Azter ditzagun iragarkiak. Entzun dezagun telebistan erabiltzen den hizkuntza. Eta, ia mundu guztia txiste-kontatzaile bihurtu den honetan, azter dezagun umorea. Euskaraz ere mezu sexistak non-nahi.
Erantzunak
Anekdotikoa da nik gogoratzen dudana. Gomendio bakarrarekin akordatzen naiz, Gizarte berba barik, Jendarte erabiltzea gomendatzen zuena.
Ez dakit exitorik eduki duen. Interneten bilatu dut, eta, adibidez, AuB-ren hauteskunde programa frustratuan aurkitu dut (PDF formatuan hemen: www.aubilgunea.org/programa/programa.pdf ), baina arras modu esanguratsuan: Sexismoari buruzko puntuan, jendarte ageri da. Beste pasarte guztietan, gizarte.
Begoña Muruegarekin bat nator; hizkuntza bera ez da sexista, izatekotan ematen zaion erabilpena da sexista. Eta zoritxarrez egunero, uneoro jasaten dugu emakumeok.
Eta arazo hau gainditzeko gomendioak baliagarriak izan daitezke baina soilik parekidetasunean oinarritzen den hezkuntzaren eskutik badoa bestela alferrik da. Gaur egungo hezkuntza sistema errotik sexista dela estaera ausartuko nintzake; hezkidetza planak indarra hartzen doazen arren gai honi modu eraginkorrean heltzeko garaia dela uste dut, partxeoak ez baitute ezer konpontzen.
Gaia ikaragarri interesgarria iruditzen zait izan ere hizkuntzak (hizkerak), une horretako gizarte (sozietate?) izaeraren isla da, hori dela eta, bat erabileran dagoela kontua, baina ez soilik erabileran, bai eta termino berrien sorkuntzan, daudenak indartu edota baztertzean eta abar. Artikuluren bat edo beste irakurri dut euskararen kasua dela eta baina ez dut uste inork ikerketa, tesi edo honelakorik egin duenik, bai aldiz beste hizkuntza askotan (espainola eta frantsesa barne) Eta ez soilik hizkuntzaren erabilera sexista bai eta generoaren ikuspegitik "hizketa maskulinoa" eta "hizketa femeninoa" deritzona, funtzioak, eginkizunan, goraipatzen eta baztertzen dena irudietan ezkutaturik. Nik inguruko jendea animatzen dut honelako ikerketak egiten, interesgarria bailitzateke, nire ustez behintzat, honi erreparatzea, ikus ahal izateko nolakoak diren euskaraz generoen arteko harreman, funtzio,...; izan ere ez baitu balio beste hizkuntzetakoak, euskañol edo mordoiloa edo itzulpen literala nagusitzen ez den bitartean behintzat (esate baterako, guraso esan beharrean aitak esatea, seme-alabak baino semeak etab edota sasijatorkeria dela medio, jende aninimoarengana hika erabiltzea, toka) eta ez dela gertatzen ez dago esaterik honelako terminoak ditugulako, erreparatu bestela irainei, kalifikatiboei, hauen adiera eta zein testuingurutan eta adierarekin erabiltzen diren, sinbolikoa alegia: zakila, astopotroa, alua, hego haizea-ero haizea-andraizea, maritxua, marimutila, urdanga, lukia, azeria, behorra, oilarra, oilaloka, baba-lorea, tontolapikoa, ergela, marisarjento, moñoña, mardula, lizuna, abadea, serora, marimaistra, sorgina, gizasemea, herriko-semea, gizon portatu, emeki, mariberritsu/hiztun, atso kalakari, eta abar eta abar
Nor animatuko litzateke gureaz patxadaz eta aurriritzirik gabe behaketa eta azterketa egiten? eta guretik beste inondik egin ezin daitekeena da, baina gureaz jabetzeko modu bakarra
Ez da hola, Luistxo. Nik gogoratzen dudanez behintzat, Emakunderen txosten hartan (oker ez banago Miren Azkarate euskaltzaina izan zen egileetakoa), ontzat jotzen ziren bai gizarte, bai gizaki berbak, erroan gizon hitza eduki arren guztiz fosilizatuta daudelakoan, hizkuntza erromanikoetan humano, humanidad-ekin gertatzen den bezala (latinezko homo-tik datoz). Hala ere, feminista batzuei epela iruditu zitzaien txosten hura, eta bi hitz horiek baztertzeko ordezkoak proposatu izan dituzte: pertsona, jende, jendarte, sozietate...
Bere garaian Anuntxi Aranak idatzi zuen honetaz, eta irizpide horiei jarraiki idazten du beti Emilio Lopez Adanek (giza eskubideak ez baizik jende-eskubideak, esate baterako).
Osterantzean, aholku zehatzez ez naiz oroitzen; baztertzeko gomendatzen zuen legegizon eta antzekoak, eta -sa atzizkiaren zabalpena ere gaitzetsi.
> 90eko hamarkadan zenbait gomendio eman ziren euskararen erabilera ez sexista bultzatzeko.
Inork badaki zer gomendio izan ziren horiek? Nik, behintzat, nahiko nuke jakin.