Montoia notizia da berriz ere

>Eta orain, berriz, nobela batekin datorkigu, zeresana emango duena, seguruenera.



Eta momentuz, ez dakigu ezta nobelaren izenburua ere. Erosi daiteke Internet bidez liburu hori?

Gaur, goizero bezala Egunkariarekin etorri naiz pantailaren aurrera. Pantaila piztu aurretik irakurri ditut zenbait orri. Liburuaren aurkezpenarena ikusi dut, zelan ez, Montoiaren argazki eta guzti.



Kultura orriak pasa ostean Telebista sailera. Eta kazetari eredugarri bat kausitu dut. Dena salgai jartzen duen horietako bat, eta elkarrizketan duintasuna bera ere salgai jarri duela iruditu zait une batez. Dena berba politak, jende guztiarekin super guai, oso korrektoak bere erantzunak oro. Super guai! Nik beharbada goizero irratian bazofia hori entzungo dut, agian, baliteke. Begia gose ere ikusiko dut, super guai!



Eta hara non azken galdera kazetariarena: Xabier Montoiaren polemikaz zerbait esan dezakezu?



Eta esatari elkarrizketatuaren erantzuna:

Erantzuna ematekotan gara, baina, nire iritziz, Euskadi Gaztean ez da zentsurarik izan.



Super guai!



Gose naiz, gose.

Xabier Montoiaren liburuaren aurkezpenean azterketa xehe eta ongi arrazoitu bat egin zuen Iban Zaldua idazleak, eta hemen doakizue testu osoa, literaturazaleen atsegingarri:

Montoia, Denboraren izerdia, 2003. AURKEZPENA, GASTEIZ, 2003-II-13
Iban Zaldua

Harrigarria irudi dezake nik, ipuingile batek, nobela bat aurkezteak; horren nobela den lan bat gainera, oso nobela-nobela. Paradoxa txikiagoa da kontuan hartzen badugu Xabier Montoia dela, niretzat, euskal ipuingilerik onenetarikoa, bere aurreko lanetan frogatu duen bezala. Baina, bestalde, badago adagio bat esaten duena ipuingile bikain bat ezin dela nobelagile bikaina izan (eta kontrakoa, noski): nik uste dut arau hori betetzen dela, gehienetan. Baina baditu salbuespenak, arau guztiek bezalaxe. Ez asko, baina baditu: Ian McEwan britainiarra izango litzateke azken aldian topatu dudan horietako bat. Eta nire taldetxo pribatu horretan sartuko nuke, nobela honi esker, Xabier Montoia ere.

Eleberri hau aurkeztea proposatu zidatenean, jakina, lehenengo irakurri behar nuela esan nion editoreari, eta gustatuz gero aurkeztuko nuela. Eta hemen nago, aurkezten. Egilea bera nirekin gauza askotan ados egongo ez dela jakin arren: hau irakurle baten ikuspegi soila baino ez da. Liburua atsegin duen irakurle batena.

Bost gauza esango ditut nobela honi buruz:

1) zergatik ez duen Sari Nazionalik eskuratuko lan honek

2) oso eleberri klasikoa dela (hitzaren zenturik onenean), hots, klasikoa dela XXI. mendeko nobela izateari utzi gabe.

3) pertsonaia nagusiaren eraikuntza bikaina,


4) idazkeraren soiltasuna

5) bi zati oso ezberdinez baina aldi berean guztiz osagarriz osatuta dagoela.

Lehenengo gauza esango dudana (eta sentitzen dut, bai egilearengatik, bai editorearengatik), nobela honek ez duela Espainiako Narratiba Sari Nazionala irabaziko. Eta ez du irabaziko arrazoi nagusi bategatik: nobela deserosoa delako. Gure orainari eta gure iraganari buruzko istorio bat da Montoiak proposatzen diguna, gure Trantsizio Politiko etengabe honen ingurukoa, gure Gatazkaren ingurukoa nahi baduzue, eta horrek mina egiten du, oraindik. Niri mina egin dit, behintzat. Mina egin dit, hor agertzen diren ikuspuntu batzuekin ez natorrelako bat, eta pentsarazi egin dit (besteak beste, oso zeharka bada ere, istorio horren partaide sentitzen naizelako). Uste dut obra handi guztiek, alde horretatik, zerbait mugitu behar dizutela barruan: honek, egiten du; lortzen du, nire uste apalean. Kontua da Iragana ez dela oraindik Historia bihurtu gure artean; agian Espainiakoan bai, Trantsizioa, Frankismoa, Historia bihurtu dira jadanik, eta, beraz, posible litzateke garai horri buruzko Nobela Historikoa (ni ez nago guztiz ziur, dena den, eta, bestela, galde diezaiotela Rafael Chirbes bezalako eleberrigile bati…). Nobela, alde horretatik, Historiarik egin ezin daitekeen garai edo gertakari batzuentzako Historiaren ordezko bihur daiteke: ez du Egia bilatzen, Zientzia Historikoak beharko lukeen bezala, baizik eta egia bat, partikularra, beste askoren artean; baina horrexegatik beragatik da baliagarri eta aberasgarri. Eta gogora datorkit Ramon Saizarbitoriak Bost idazle liburuan Hasier Etxeberriari esaten ziona, Mario Onandiaren memoriei buruz ari zelarik: kontatu behar zuena kontatzeko nobelagilearen luma hartu izan balu, eta ez saiogilearena, aberasgarriagoak liratekeela “memoria” horiek. Eta, alde horretatik, eskerrak eman behar zaizkio Montoiari nobela aukeratu duelako, eta ez erreportaiaren, saioaren edo panfletoaren bidea.

Badago beste arrazoi bat, dena dela, zeinagatik ez baitiote emango Sari Nazionalik nobela honi, bigarren mailako arrazoia bada ere. Deserosoa den hein berean, Montoiaren eleberriak ihes egiten du guaykerietatik, irakurleenganako keinu erraz-bizkorretatik; adibidez, zahartzaroari buruz margotzen duen paisajean: zahartzaroa ez da gauza idealizatu eta irreala, zerbait zuzena, gogorra eta, aldi berean, hunkigarria baizik: ez da samurkerian erortzen, baina, kontatzen diguna latza izanik ere, lortu egiten du, harrigarriro, samurtasun unerik. Benetakotasuna dario Denboraren izerdia-ri. Ez du irakurlearen txalo erraza gura. Eta horrek ezgaitu egiten du nobela hau, gaur egun, halako Sari bat jasotzeko.

Bigarren gauza esan nahiko nukeena: zentzu batean, oso eleberri klasikoa dela Montoiarena (lehen aipatu dut: oso nobela-nobela iruditzen zait), baina, aldi berean, XXI. mendeko nobela bat dela. Tranche de vie bat da, bizitza-pusketa bat, pertsonaia baten bizitza-pusketa alegia: badakigu nobela hasi baino lehenagoko bizitza bat egon dela Jon Ezenarro pertsonaia nagusiarentzat (eta aurreko bizitza horren zantzu batzuez jabetuko gara, bide ezberdinetatik, nobela irakurtzearekin batera), eta badakigu nobela amaitu ondoren bizitza horrek jarraituko duela: zati bat eskaintzen zaigu, ijito-beso horietako baten zati legez. Alde horretatik, ez du biribiltasunik. Bizitza bat, gainera, ez bereziki distiratsua, ez lehenengo errenkadako Historiaren protagonista batena: 70eko hamarkadan borroka armatuan ibilitako pertsona bat da, baina ez buruetako bat, edo ekintzetan parte hartu duen kide bat, baizik eta erretaguardiako lan grisak egiten zituenarena, sosak biltzen, eta orainaldian, nobela gertatzen denean alegia, zinema-produktorea dena, hots, afixetan, gehienetan, letra txikian agertzen den horietako bat (eta, funtsean, ETA politiko-militarrean zebilenean egiten zuen lan bera egiten duena).

Honen harira, Txekhov-en esaldi bat ekarri nahiko nuke aurkezpen honetara, nobela honi (eta, oro har, Xabier Montoiaren ipuinetako lan gehienei) ondo dagokiona: Txekhovek erantzun zuen behin, bere lanari buruz galdetuta: “Askotan aurpegiratzen didate tontakeriei buruz idazten dudala, ez dudala heroi positiborik edo iraultzailerik, … baina, non topatu halakorik? Nahiko nuke. Baina, non demontre daude? (…) Nire lanak idatzi ditut jendeari gauza bakar bat esateko: "Beha itzazue zeuen buruak, eta kontu egiozue daramazuen alferrikako bizitza tristeari". Inportanteena jendea horretaz jabetzea da”.

Nobela hau gizarte baten (zati baten) isla izan nahi duen nobela da, gizarte talde baten gaineko nobela, hori guztia pertsonaia bat dela medio; Stendhal, Balzac, edo Flaubert, besteak beste, egiten saiatu zirenaren bidetik, gehituko nuke nik (gogoratu Le Rouge et le noir, edo Papa Goriot, adibidez). Eta, hau esanda, agian poztuko da norbait (ze, garai batean behintzat, bazegoen euskal literaturari nobela errealisten falta leporatzen zionik, eta, nolabait, XIX. mendeko nobelak egin behar zirela aldarrikatzen zuenik, ondorioz).

Halakorik pentsatzen dutenek pozik hartuko dute, agian, eleberri hau; ados, baina XIX. mendeko nobelistika horrekin dituen loturak onartuta ere (normala dena, eleberria, hein handi batean, XIX. mendean hezurmamitutako genero bat delako), nik nahikoa argi daukat XXI. mendeko nobela baten aurrean gaudela, batez ere narratzailearen ikuspuntua dela medio: ez gaude XIX. mendeko narratzaile orojakilearen aurrean, baizik eta, hirugarren pertsonan narratuta egon arren, erabat ikuspuntu partziala eta ez osoa ematen digun narratzaile baten aurrean, eta horrek ematen dio, nire ikuspuntutik, gaur egungo irakurleari interesatzen zaion sinesgarritasun literarioa.

Hirugarrenik: beste zentzu batean da Denboraren izerdia oso nobela betikoa: pertsonaia baten inguruko nobela da; nobelaren asmakuntza nagusienetakoa pertsonaiaren eraikuntza bera baita, Jon Ezenarrorena alegia. Nik ez dakit zer iritzi duen egileak eraiki, asmatu duen pertsonaiaren moralaz, ibilbideaz, izaeraz, ekintzez, edo jarrerez. Dakidan gauza bakarra da pertsonaia hori, lehen etakide izandako eta orain demokrata sutsu bihurtu den hori, mimoz, xehetasun guztiak zainduz, are maitasunez ere eraiki duela Montoiak. Ez dut horretaz batere dudarik. Batez ere, ez delako pertsonaia lau bat, ez da txotxongilo hutsa, kutsu politikoa duten nobela askotan gertatzen den bezala (adb., Txillardegirenetan); alde horretatik, zer ikusi handiagoa du Ramon Saizarbitoriaren ahaleginekin (Hamaika pausoko Iñaki Abaituarekin) edo Koldo Izagirrerenekin (bere Agirre zaharrarekin, adb.). Alde ezberdinak ditu Ezenarrok, aurpegi ezkutuak, konplexua da: ez da erabat koherentea beti (hots, bada koherentea, baina pertsonaia literario gisa…). Alde horretatik, uste dut eskertu behar zaiola ahalegina egileari. Berriro diot: Montoia onestoa da bere pertsonaiarekin, eta maitasunez eraiki du.

Dena dela, pertsonaia bat da inportanteena, dudarik gabe, baina, Kirmen Uribek duela aste batzuk Egunkariako “Begia”-n esaten zuen bezala, John Ford-en filmak gogora ekarriz, bigarren mailako pertsonaiek ere garrantzia dute filmetan bezala, literatur lanetan ere, eta alderdi hori ez du alde batera uzten Montoiak: besteak beste, aipatu beharko lirateke protagonistaren gurasoak, atso-agureen bikote gogoangarri bat, edo, bereziki niri gustatu zaidan bat, Ezenarroren konfiantzazko laguna, telebista munduan dabilen Sasplugas kataluniar madrileratua…).

Azpimarratzeko laugarren kontu inportantea nobela honen idazkera da: bere idazkera soila, ezen ez sinplea. Esaldiak laburrak dira, erabatekoak, ondo zorroztutako labana bat baino zorrotzagoak: esaldi bat eta puntua, esaldi bat eta puntua… Oso erritmo bizia ematen dio narrazioari idazkera horrek. Baina, esan bezala, ez dugu soiltasuna sinplekeriarekin edo errazkeriarekin nahastu behar. Literatur jakituria handia dago hizkuntza erabiltzeko erabaki honen atzean: batez ere, elipsiaren erabilera izugarri eraginkor bat. Honek guztiak, ezbairik gabe, irakurtzeko erraza bihurtzen du Denboraren izerdia, baina aipatu behar da horren azpian dagoen lan eskerga, eta, batez ere, hizkuntzaren beraren erabilera horrek irakurleari eman diezaiokeen plazera.
Esan beharra dago idazteko joera hau lehenagotik datorkiola Xabier Montoiari, nahikoa agerikoa baita, adibidez, bere azkeneko ipuin liburuan, Baina bihotzak dio-n. Baina, horretaz gain, nik uste dut egon daitekeela intentzionalitate bat horren atzean. Edo bat baino gehiago, akaso. Eta hemen, gain-interpretazioaren arriskua asumituz, esango nuke, alde batetik, Jon Ezenarro protagonistaren bizitza-estiloarekin eta mundu-ikuskera nolabait azeleratuarekin bat egiten duen idazkera hautatu duela egileak. Baina, beste aldetik, badago akaso, idazkera horren bitartez, edozein hizkuntza-barrokismotatik urruntzeko ahalegina, gaiari, kontatua izan behar duenari zuzenean heltzeko gogoa; beste era batean esanda: hizkuntzarekiko lilurak ez du kontakizuna lainotu behar [Philip K. Dick zioen, zientzia fikzioaren “dohainei” buruz: "Zientzia-fikzioan gutxiago azpimarratzen da estilo hutsa, eta gehiago edukia, behar den legez"]. Eta ez dut uste kasualitatea denik –oso ezberdinak diren arren, kontuz– azken aldi honetan argitaratu diren Gatazkaren inguruko bi nobelarik (niretzat) inportanteenek, Anjel Lertxundiren Zorion perfektua-k eta Xabier Montoiaren honek, idazkerari dagokionean, oso antzeko bide bat hautatzea, hizkuntza-soiltasunarena alegia, nahiz eta bi egileen estiloa, hori egiteko manera bera, ezberdina izan, noski [eta horren ezberdinak suertatu, azken batean, nobela biak: bata nobela morala den bitartean, bigarrena nobela inmorala edo amorala dela esan beharko genuke…]..

Azkenik esan, bi zati oso ezberdin dituela Denboraren izerdia-k: Madrilen gertatzen dena, eta Gasteizen gertatzen dena. Eta ziur nago egongo dela esaten duenik bat bestea baino gehiago gustatu zaiola, eta kontrakoa, hain dira ezberdinak giroz zein peripeziaz. Baina nik uste dut ez dela gauza bat ahaztu behar: elkarren osagarri direla bi parte hauek, eleberria horrela izan dela kontzebitua, eta fikzioak ez duela zentzurik zati bati lehentasuna ematen badiogu: hau da, oso zati ezberdinak diren arren, ez dira bi ipuin luze (edo nobela labur), eleberri bat eta bakarra baizik. Eleberria, lehen azpimarratu dudan bezala, pertsonaia baten eraikuntza delako funtsean, eta pertsonaia ez legoke osorik zatietako bat bat faltatuko balitz.
Gainera, badago zati biak argiki lotzen dituen lelo bat, etengabe errepikatzen dena Ezenarro protagonistaren hitzetan eta gogoetetan: Sam Peckinpah-ren filmografia, eta, batez ere, Saldo Basatia pelikula (Grupo Salvaje, The Wild Bunch). Maila ezberdinetan funtzionatuko luke erreferentzia nonahiko honek, nire ustez: alde batetik, gertatzen zaionari buruz gogoeta egiteko aukera eskaintzen diote Peckinpahren filmek Ezenarrori: gertatzen zaiona, zoritxarren segida guztia, “ordenatzen” edo “arrazionalizatzen” saiatzen da filmotako pasarteen edo elkarrizketa-zatien erabileraren bitartez. Bestalde, paradoxa moduan funtzionatu dezakete: demokrata bat, bakezale bat, armak utzi dituen bat (baina, aldi berean, ekintza armatuak aurrera eramateko gauza izan ez den bat) liluratuta dago biolentziaren inguruan ardaztutako filmografia batekin…. Azkenik, protagonistaren kultura-maila ez oso jasoaren erakusle suertatzen da Ezenarroren Peckinpahrekiko eta, oro har, AEBetako zinema-moldeekiko lilura edo maitasun hori, bere muga intelektualena alegia, pertsonaiaren oso ezaugarri garrantzitsua dena [bide batez: Jon Ezenarrori ezinezkoa izango litzaioke, Gasteizera berriro etorriko balitz, Peckinpahren Saldo Basatia edo Cable Hogue-ko balada alokatzea, ez VHSn ezta DVDn ere: bi klasiko hauek ez daude alokagai Gasteizko bideoklubetan, atzo frogatu ahal izan nuen bezala, bata edo bestea berrikustea aurkezpen hau ondo prestatzeko lagungarria izango zitzaidalakoan... alferrik].

Laburbilduz

Laburbilduz, zer esan daiteke eleberri honi buruz? Kasu honetan errealitatearen isla dela: errealitate baten isla alegia. Ez da metaliteratura, ez da hizkuntzarekin egindako jolas hutsa. Rafael Chirbes nobelagile espainiarrak dioen bezala: “Nik ez nuke nire bizitzaren onena alferrik galduko nobelak idazten, hori jolas hutsa balitz (…). Argi esatearren: liburuen barrukoak zer ikusirik izango ez balu kanpokoarekin, edo kasik zer ikusirik izango ez balu, literatura sekulako asperdura irudituko litzaidake (…). Agian ez legoke soberan gogoraraztea (…) nobelagile handienek, haien lanarekin zer lortu nahi zuten esaten zutenean (…), ia beti zela liburuetatik kanpo gertatzen zen zerbaitetan partehartzea, eragina izatea…”. Nahikoa ziur nago: izpiritu horrekin (Galdosen, Balzacen, Flauberten, Eça de Queirosen, eta abarren izpirituarekin) egindako XXI. mendeko nobela da Denboraren izerdia.

> Eta momentuz, ez dakigu ezta nobelaren izenburua ere. Erosi daiteke Internet bidez liburu hori?



Barkatu hanka-sartzea: "Denboraren izerdia" du izenburua, eta internet bidez erostea ere izango da, noski, megadenda.com helbidean.



X.

> Eta momentuz, ez dakigu ezta nobelaren izenburua ere. Erosi daiteke Internet bidez liburu hori?

Izenburua eta askoz gauza gehiago daude Xabier Mendigurenek sartu duen idatzi horretan. Testu luze eta ederra Zalduarena. Labur, Gasteiztik galdetu duten moduan:

Izenburua: Denboraren izerdia

Egilea: Xabier Montoia

Bilduma: Literatura 227

Orriak: 222

Salneurria: 14,30 euro

Data: 2003ko otsaila

Liburua erosteko lekuetarako bat, behintzat, hemen.