Jon Sarasua: “Herri ekimenaren bulkadak sortutako sare ikaragarria daukagu prekarioki hizkuntzari eusten”

Hainbat urtez beste arlo sozial batzuetan murgilduta ibili ostean, Euskaltasunaren norabideaz apunte batzuk azpititulatuko duen liburua idazten dabil orain buru-belarri. Hartara, gairen inguruko kezkak, galderak, proposamenak... borborka dabilzkio buruan Aretxabaletako kulturgileari eta hori guztia, hitzaldiaren izenburuari men egiteko, hamabi gogoetara ekartzea zaila egiten zitzaiola aitortuz ekin zion berbaldiari. Beraz, bertsogintzaren moldeak hartuta, entzuleak jarri zituen gai-jartzaile: Denon artean dozena bat berba gako atera eta hitzaldia haien inguruan egituratzea proposatu zien.

Entzuleak laguntze aldera, liburuaren edukia bi atal handitan apailatzen ari dela azaldu zuen: Atal organikoak eta Atal inorganikoak. Atal organikoa osatuko dute Euskalgintzako organoentzat, “gizarte erakunde zein publikoentzat” pentsatutako “estrategia ustez zehatzek”. Bost azpi-atalen bueltan ari da lantzen berau: Hurrengo belaunaldiei begirako hezkuntza edo ereite estrategiak, hiztun komunitatearen egituratze edo erakundetzearen inguruko estrategiak, hedabide politikaren inguruko estrategiak, kulturgintza estrategiak eta nazioartekotasun dimentsioa garatzeko estrategiak.

Atal inorganikoetan, berriz, estrategia haietara iristeko gogoetak bilduko ditu. Hala nola, hizkuntzen ekologiaren diskurtsoari buruzkoak, hiztun-komunitatearen eta komunitate-politikoaren arteko dialektikaren ingurukoak, gure iragana irakurtzeko moduari buruzkoak, hegemonia kontzeptuaren eta gune hegemonikoen sorrerari buruzkoak, bost hamarraldi hauetan izan ditugun estrategia, pentsalari eta aldarteei buruzkoak, jarraidura eta irekidurari buruzkoak...

Hori esanda, minutu bateko isiltasuna egin eta entzule bakoitzak berba gako, kezka edo galdera bana pentsatzeko eskatu zuen. Ondoren, hamabi entzulek botatakoak arbelera eraman, edukiaren arabera hurrenkeran jarri eta “bat-bateko” saioari ekin zion. Denboraren mugak medio, jorratzeke utzi behar izan zituen erdiak, baina aurrerapen polita egin zuen lumatik “isurtzen” ari denaren inguruan.

HIZKUNTZEN EKOLOGIA

Sarasuaren ustez, “modan jarri da hizkuntzen ekologiaz hitz egitea eta horrek badu “bere arriskua, epe luzera kalte egin diezagukeelako”. Joera dago ekologia biologikoarekin analogiak egiteko eta “mezua bere lekuan kokatu behar da gure kontra ez jartzeko”. Zehaztu zuen, hizkuntzen ekologiak bi alde nagusi dituela. Alde etikoa edo “balore multzo bat” eta logosa edo etika horri lotutako ezagutzari dagokiona.
 
Hizkuntzen ekologiaren “sakoneko hautu etikoa” da, Sarasuaren hitzetan, “errealitatearen”, hau da, “ulertzen ez dugun eta gainditzen gaituen espiral ikaragarriaren aurrean erreberentziaz kokatzea” eta “erreberentzia horretatik den hori, bere dibertsitatean, zaintzeko hautua egitea”. Zergatik erreberentziatu eta zaindu? Bada, “den hori” izan “delako” eta “zaintzea ateratzen zaigulako”. Baina, aldi berean, zientzia ere bada hizkuntzen ekologia. “Zaindu nahi den horren dibertsitate konplexu hori ulertzeko eta zaintzeko” baldintzak ezagutu nahi dituen logosa. Alde horretatik, arriskutsu deritzo, arestian esan legez,  ekologia biologikoarekin analogiak egiteari, “ibilbide laburra dutelako”. Hartara, Huheziko irakasleak balio handiagoa ematen dio ekologiaren “sakoneko batasun puntuari”. Alegia, “sorkarien aurrean jarrera erreberente eta zaintzailea edukitzera” garamatzan hautu etikoari.

Beraz, ekolinguistika ez litzateke “paradigma etiko bat hizkuntzaren inguruko jakintza kokatzeko” baino. Horrez gainera, Sarasuaren ikuspegitik, diskurtso horrek badu zailtasun bat, “deitua dagoelako hutsune handi samar bat betetzera”. Ideologia modernoetan Askatasuna eta Berdintasuna hartu ditugu totem nagusi bezala, baina ez da horrenbeste garatu Identitatearen gramatika, “ez ezkerretik, ez eskumatik”. Beraz, ekolinguistika horri erantzun beharrean legoke nolabait.

HEGEMONIA

Gaiari heldu aurretik, “bitasun konplexu bat” gainditzeko premiaz jardun zuen Aretxabaletakoak. “Euskaldunoi bitasun moduko bat kudeatzea” dagokigu. “Ondo goaz? Zulora goaz?”. Alde batetik, “arrangura” legoke. Hau da, kezka. “Oro har gure diagnostiko medikoa kezkatzekoa da. Ez gaude osasuntsu eta beharko ditugu hurrengo hamarraldietarako datozkigun desafio lodiei aurre egiteko tresna berriak”. Baina, aldi berean, aurreko “bost hamarraldietan hiztun komunitate honek egin duena ikaragarria dela aitortu behar da”. Sarasuak aukera izan du “beste hizkuntza komunitate batzuekin igurtzian, distantziatik” begiratzeko eta perspektiba horrekin are garbiago ikusi ahal izan du lorpenak handiak direla. Beraz, egiazko diagnostiko bat izango badugu, “bitasun hori kudeatu” beharra daukagu, “distantziarekin”, “merituak” herri ekimenerantz nahiz arlo publikorantz “barreiatuz” eta “egindako guztiak sortzen duen poztasunean oinarrituta”.

Hegemoniaren eta elebitasunaren gaiak marko horretan kokatuta aztertuz gero, Sarasuaren ikuspegitik “ohartzen gara elebitasun orekatua ez dela existitzen eta hizkuntzek gune hegemonikoak, dentsitate guneak behar dituztela” aurrera egiteko. Euskarara ekarrita, “gure estrategiak hortik jo beharko luke, hiztun komunitatea ehuntzera”. Dena dela, lurralde hegemonikoaren imajinarioari lotuta, itxuraz kontraesankorrak izan daitezkeen “hiru ariketa” egin beharko genituzke Aretxabaletakoaren ustez:
 

1. Asumitu ez dugula lurralde hegemonikorik eta hori gabeko sare izaten ikasi. “Sarea saretu”.
2. Beste muturreko ariketa. Hau da, ez uko egin lurralde hegemonikoaren gaiari eta “belaunaldi bat prestatu gaia agenda politikoan sartzea posible izan dadin, gaur egun hori demagogiaz egiten denez”.
3. Gune hegemoniko berriak sortu, garai batean, ikastolak, euskaltegiak, euskara elkarteak, Bertsozale elkartea... sortu genituenez. Galdera da zein den sortu beharreko hurrengo gunea. Sarasuak unibertsitateari begira jarri zuen arreta.

AUKERATIK ERABILERARA

Hizkuntza hautuarena gure “korapilo inportanteenetariko bat” da Sarasuaren ustez. Edozein testuinguru irudikatzen dugularik ere, “inork ez digu aginduko zein hizkuntza erabili interneten, lagun artean...”. Hori horrela, “hiztun hautua, errealitatearen kondizio nagusietako bat” izango da. Joko zelai horretan, ohartu behar gara “ez garela hiritar estandarrak eta normalizazioaren paradigma partzialki erabili behar dugula”. Izan ere, “eguneroko praxian euskaraz bizitzeak ahalegin plus bat eskatzen digu” horren hautua egin dugunoi eta hizkuntza portaeratan oro har hori ez da “normala”. Beraz, aukeratik erabilerarako jauzia emango bada, borondatea eta elikadura behar ditu hiztunak. Galdera da, bertsolariaren hitzetan, “nola elikatzen den motibazioaren alorra”. Berak ikasle dituen gazteen artean sumatu duenez, “euskararekiko atxikimendu modalitatea aldatuz doa”. Jendartean konpromisoak “likidoak” dira oro har eta euskararekikoak ere bai. Gazteen atxikimendu mota hori “kontrapausoan” datorkigu guri, “beste zerbait” komeniko litzaigukeen arren, belaunaldi horri euskararen gaian “erlaxatzeko unea” etorri baitzaio. Motibazioen harira, Sarasuak hiru multzo bereizten ditu:
 

1. Fluxu sena. “Eman digutena gara” eta “gizakoia da” emate hori. Halere, Sarasuaren ustez, gaur egun ez da motibazio iturri nagusia.
2. Motibazio pragmatikoa. Hori bultzatzen ibili gara orain arte, euskara “beharrezkoago” bihurtzen. Halere, “gertatzen da, bizitzako esparru batzuetan ez dugula behar”. Beraz, motibazio mota horrekin ere ez dugu aski.
3. Balio itsatsia. Erantzuteko geratzen zaigun galdera da “beste hizkuntzek gehiago eta hobea ematen badidate eta ez badut behar, zein da (euskara erabiltzeko) balio itsatsia?” Eta, aurrera begira, garrantzitsuagoa dena: “Zein zirkuitutan erreproduzitzen da balio itsatsi hori?”. Sarasuaren ustez, esparru zibilean ematen dira horretarako mekanismoak. Alde horretatik, aintzat hartzeko beste faktoreetako bat hizkuntzaren potentziala da. Gazteak edozein gaitan (matematika, biologia. filosofia...) formatu ditugu euskaraz, baina, halere, “esaten ari zaizkigu ez diela balio”, dimentsio estetikoan, kasu. Larria iruditzen zaio Sarasuari hori, “hizkuntza zarena espresatzeko” bidea delako eta, beraz, baita nor izateko ere. Orduan, “zabaldu beharreko kontsigna da hizkuntza zenbat eta gehiago zorroztu, gaiago zarela”.

TRANSMISIOA

Hezkuntzaren esparrura eraman zuen Sarasuak transmisioaren gaia. Hamarralditan egindako lanagatik ikastetxeen eta bereziki ikastolen aurrean txapela kendu eta gero, zalantzan jarri zuen “XXI. mende honetan euskal hiztun oso, koherente eta kontzientea izateko baliabideak” transmititzen ote dituzten. Aretxabaletakoaren ustez, bere lana “partzialki” betetzen dute. Corpusa irakasten da eta euskararen aldeko “kontsigna moralista” moduko bat zabaldu ere bai, baina, ez da nahikoa. Eskolaren bitartez hiru motako baliabideak transmititu beharko lirateke:
 

1. Arrazoibidezko baliabideak: Hiztun hautuaren inguruko “ABC” moduko bat irakatsi beharko litzaieke. Soziolinguistikaren oinarriak edo.
2. Sentipenezko baliabideak: Atxikimendu lauso hori sustraitzeko bideak eskaini beharko litzaizkieke.
3. Corpusaren inguruko baliabideak: Gazteen komunikazio motarako gaztelerak “beste brillo bat” dauka eta haiengan daukan “indarrari” aurre egiteko balioko duten baliabideak eskaini behar litzaizkieke. Sorkuntza ere izan daiteke horretarako tresna.

ERAKUNDETZEA

Aretxabaletakoak hiru botere ezberdindu zituen, iturriaren arabera: bulkada administratiboari erantzuten dion botere publikoa, bulkada lukratiboari erantzuten dion kapitala eta herri ekimenaren bulkadari erantzuten diona. Sarasuaren ustez, hirugarren horrek ematen dio “eustazpia” hiztun komunitateari. Baditu horren dinamismoak berezitasun batzuk “anormaltasunean” garatu direnak, batez ere azken 50 urteotako “euskalgintza modernoan”. Botere sozial horretan egon da estrategia bat, “segurutik inork aurrez pentsatu gabea”, baina distantziatik ikusten dena. Hedabideak garatu dira, euskalduntzea bultzatu da, hezkuntza sistema propioa garatu... eta ekimen horietako “gutxi daude lehenengo botereak kontrolatuta”. Galdera da, Sarasuaren ustez, “nola kudeatuko ditugun botere horiek gure etorkizunean. Zein pauso eman behar diren bakoitzean”. “Gizarte bulkadatik sortutako sare ikaragarrira daukagu hizkuntzaren biziraupenari prekarioki eusten” eta “estrategien lausoaldi moduko bat da gaur egungo koiuntura”. Gainera, egoera horri “politikaren zentzu berekoi eta estatala gurutzatzen zaio” Sarasuaren ustez eta, “indarrak ez metatzea, lidergo partekatu bat ez egituratzea, akats estrategiko gehiago egitea litzateke”. Beraz, euskararen herri ekimenentzat “inportantea da diskurtso autonomo bat eta estrategia beregaina garatzea”, baina, “ez egiteko aukerak” daudela uste du Aretxabaletakoak.

Non dago orduan “ametsen gela”? Zein da “gidari sinbolikoa”? Sarasuaren aburuz, herri ekimeneko sareak zeregin kualitatibo hori bete dezake, “hiztun komunitatearen geruza antolatua delako”. Horretarako, baina, “gehiago trinkotu” beharko litzateke sare hori eta, horrekin batera, “ahalmentze politikoa, berpolitizazioa” landu. Modu horretan, “alderdi bloke nagusietatik” haratago, gidaritza horri heltzeko ahotsa, lotura eta estrategia izango genituzke.

Denboraren presiopean, horrela amaitu behar izan zuen bere jarduna Huheziko irakasleak. Zikloa itxiko duen hitzaldia abenduaren 19an izango dugu, Kike Amonarrizekin. “XXI. mendeko euskaldunak: nola ari diren aldatzen gauzak, kamarada!”.