Alberjinia eta txitxirioak
Belaunaldiz belaunaldi gure hizkuntza txirotzen ari dela pentsatzen duten horietakoa al zara? Inguratzen gaituzten errealitate ezberdinak izendatzeko hitz mugatuak ditugu eta zaila da horietatik ateratzea, ezta? Bada, hori guztia saihesteko aukera polita izan daiteke eguneko hitza jarraitzea, bai Gaurko Hitzak blogean bertan, eta orain baita Sustatun ere. Horretaz gain, noizbehinka hitz-jokoak ere topatu ahal izango dituzu argitaratzen joango garen hitz horiek errazago ikas ditzazun. Abian jartzeko, hementxe azken egunetan azaldutako barazki pare bat...
Alberjiniak. Creative Commons Aitortu © cc-by: Stephanie Watson
Alberjinia. iz. BOT. 1. Solanazeoen familiako landarea, urterokoa eta izen bereko fruitua ematen duena (Solanum melongena). 2. Landare honen fruitua, morea, obala edo mazo-formakoa eta jangarria dena. (Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa).
Txitxirio. iz. Garbantzua. (Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa). Sinonimoak: garbantzu, nafarrilar (Adorez Sinonimoen Hiztegia); barbantzu, garbantzu (UZEIren Sinonimoen Hiztegia).
Izen dotoreko beste barazkirik bai gogoan? Utzi erantzuna Gaurko Hitza blogean edo hemen bertan. E-postaz ere gustura jasoko ditut iradokizunak: gaurkohitza@sustatu.com
On egin!
Erantzunak
Euskaldun zintzoa izan eta lortu dut alabak txitxirio esaten ikas dezan. Umeentzako hitz egokia dirudi: txintxirrina, txirrista, txitxirioa...
Alberjinia zailagoa da, hemen barazki arrotza izanik duela gutxi arte (10 urte) gaztelaniaz ere ez nekien zer zen. Gainera, ahoskatzeko ere zaila egiten zait, jota madarikatu hori erdian nola esan? Alberyinia...
Duela gutxi ere ikasi dudan beste barazki bat, Araban jaten duguna: borraja.
Kaixo, Edorta!
Hasteko, mila esker zure ekarpenengatik. Halere, uste dut gaizki ulertu duzula Gaurko Hitzaren asmoa, edota nik ez dudala berau batere ondo azaltzen jakin. Ez da inoiz izan nire asmoa ikerketa zientifiko bat egitea, goi-mailako lan bat burutzea, euskaldunon hitz egiteko modua aldatzea edota, besterik gabe, ur sakonegietan sartzea. Helburua askoz ere xumeagoa izan da hasieratik. Azaltzen saiatuko naiz.
Jatorrian ikasleei begira sortutako bloga da hau: EGAko azterketetan sinonimoen atalean azaldutako hitz bat hartu, eta, esanahia azaltzeaz gain, beste sinonimo pare bat eman eta testuinguruan kokatu nahi izan nuen (ikasleek esaldi baten barruan ikus eta ikas zezaten hitz hori). Geroago, EGAn azaldutako hitzetatik atera eta handik eta hemendik topatzen ditudanak, burura datozkidanak edo jendeak proposatzen dizkidanak sartzen saiatu naiz. Besterik ez. Horretarako, egunero, nire uste apalean baliagarriak diren hiztegiak kontsultatu ohi ditut (Hiztegi Batua, Harluxet, Adorez eta UZEIren sinonimoen hiztegiak, Ereduzko Prosa...) eta urrutitik ere ez ditut zalantzan jarri inoiz hauen azalpenak eta adibideak; haietan azaldutakoak ontzat eman ditut, alegia.
Sustatun gaur bi jaki horiek aipatu ditugun arren, Gaurko Hitzan sartzen bazara, berehala konturatuko zara ez dudala jakin-min berezirik barazkiekin: denetarik dago. Bestalde, espero dut azalpen hau nahikoa izatea konturatzeko zein den benetako xedea. Niretzat hau ez da lana; ez dut, beraz, espero zuk nirea egitea. Hau guztia hitzak besteekin partekatzeko baino ez dut egiten, ikasleekin bereziki, eta izugarri gozatzen dut haiek hitz ezberdinak proposatzen dizkidatenean blogean sartzeko edo edozein egunetan nik emandakoren bat erabiltzen dutenean. Hizkuntza baten erabilera ez da soilik kanpaina handien bitartez sustatzen, ekimen txikiak, neurri apalean bada ere, eragingarriak izan daitezkeela erakutsi didate nire hogei urteak irakaskuntzan. Ez gara denok iritzi berekoak, antza denez.
Sustatuk Gaurko Hitzan azaldutako hainbat noizbehinka aipatzea eskaini zidanean, borondate horri eutsiz esan nion baiezkoa, hau da, denon denongandik ikasteko helburu hori buruan nuela. Hortik aurrera, nire irakaspena (zuk diozun legez) zure itxaropenen mailara iritsi ez izangatik atsekabe sentimendu txiki bat azaltzea baino ez zait geratzen. Esker mila, berriz ere, erantzuteagatik.
Agonirena, ez nuen txindilla hitza ezagutzen, Adorez sinonimoen hiztegian aipatzen den "txintxila" hitzaren aldaeraren bat izango da? Gustatzen zait! Begiratuko dut ea azaltzen den beste nonbaiten eta hurrengo baterako gordeko dut.
Assar, alberjinia hitzarekin ere nire zalantzak ditut, ez dut uste oso erabilia denik eta, litekeena da, Edortak dioen moduan, sukaldaritza hiztegi horietan ukitu gabe geratu diren termino horietako bat izatea. Dirudienez, berenjena gehiago erabiltzen da.
Benito, zer dio Eroskik honi buruz? ;-)
Mila esker zuen erantzunengatik!
Sarritan esan didate azkar haserretzen den horietakoa naizela, baina sutan jartzen naute artikulu honetako lehenengo iruzkina bezalakoek; iruzkina idaztearen xedea kritika eraikitzaile bat sortzea al zen? Inolaz ere lortu ez duzula ziurta diezazuket.
Ez diot inongo zentzurik aurkitzen idatzitako purrustadari. Gaurko Hitza jarraitzen ez duzula argi dago, kontsumoa EHn? Prestaketa? adar-jotzen ala? Maitek esan bezala, hiztegia egunez egun aberasteko parada ematen duen bloga besterik ez da Gaurko HItza. Niri oso baliagarri suertatu zaidala aitor diezazuket; hitz berri asko ikasteaz gain, ahazturik neuzkan hitz asko gogora ekarri eta erabiltzen hasteko aukera eskaini dit.
Zuk esan duzu ez duzula uste hizkuntza txirotua ez txitxiriotua dagoenik, errealitatera egokitzeko eboluzionatu besterik ez duela egin. Ez nator bat horrekin. Ez dakit nongotarra izango zaren, ez zait inporta, baina ziur nago zure herrian, nirean bezalaxe, jende asko Euskaraz trakets arituko dela. Ez dugu hizkuntza serio hartzen, berdin zaigu erdarakadak, kalkoak erabiltzea, trakets mintzatzeko erabakia hartzen dugu hitz eta esamolde txukunagoak egon badaudela jakinda. Okerrena ez jakintasun horrek zuzena artifiziala dela esatera bultzatzen gaituela da! Eta horrela, artifizialtasun horri uko egiten diogun bitartean, hitz asko galtzen ari dira.. tamalgarria iruditzen zait, benetan, horri errealitatera egokitzeko eboluzio deitzea.
Patataren ahizpa ponteko horrenak zur eta lur utzi nau.. zertara dator erretolika hori guztia? Nori zuzendu diozu?
Zure ekarpenari eman diezaiokedan azalpen bakarra aldarte txarrean esnatu eta topatu duzun lehenengo artikuluarekin barrena hustu nahi izan duzula da. Bestela, ezinezkoa da goizeko 7:29ean hori guztia idaztea, guztiz ezinezkoa. Lotsagarria iruditzen zait Maiteri idatzi dizkiozun guztiak idatzi ondoren, bere lana egingo duzula esatea. Ez dut uste zuri ezer txarrik egin dizunik, ez du idatzitakoa urrundik ere merezi. Borondate onez eginiko lana mespretxuzko hitzez kakaztu nahi izan duzu.. gauzak txukunago esan zenitzakeen ala?
Alusioengatik, edo.
Barkatu, Maite, asmoa ez baita zuri izan minik eragitea. Mesedegarria da zure ekimena hizkuntzaren parte hori (egunero hiru bat aldiz izaten dugu lotura elikagaiekin eta, hori beharko genuke hiztegiko alor ezagunena) jorratzea, gainerakoek ezer gutxi egiten dutelako. Beharbada, hitz hutsak ikasi ordez, horiek adierazten dituzten kontzeptuekin ohitzea genuke mesedegarriagoa (otordua antolatu, erosketa egitera joan, prestatu, janaria iruzkindu...). Beraz, animo eta konforme zure egitasmo horrekin. Ahaleginduko gara ekarpenik egiten, tonuak tonu.
Assar: konforme zurekin ere. Euskaldun xumearen zeregina omen da euskara beharko lukeen egokiera eta mailara ekartzea lanorduz kanpo, gure dirutik bizi diren instituzioek urteak eta urteak pasatzen uzten dituzten bitartean. Lehiakideak (etsaiak?) etxean ditugu. Errealitate zaharra da: super-euskarak funtzionatzen duen tokian euskararik ez dabil. Esaterako, apologistek ez ezik, gramatikari aranistek ere espainolez aldarrikatu izan dute euskararen purutasun gorena. Alberjinia, adibidez, frantsesezko "aubergine"-tik ekarritako hitza baizik ez da. Batzuetan badirudi ezagun dugunarekin antzik ez duena dela hoberena, bertute bakarra horixe badu ere.
Benito: Ez dakit Eroskik kontratatu edo kontsultatzen dituen elikadura gaietan euskaraz gehien edo hobekien idatzi duten autoreak plantillan. Eroskiri baizik ez sinesteko eskubidea zor zaizu, nola ukatu?
Iru: bat, patata eta alberjinia solanazeoak dira, erretolikarik gabe. Bi, bilakaera eta ez txirotze objektiboa: gaurko gazteak badaki esaten pizza, kebab, bokata, etc.; horien ordez, arranparrilla, txantxigorri, talaburnia eta beste hitz batzuk galdu dira bidean; dena ez da kabitzen gure berba-ontzian. Eta hori mintzaira da, praktikoa, darabilenarentzat, eta egiazkoa. Horrek, noski, pena ematen digunez, (altxor-) galeratzat jotzen dugu baina biharko mintzaira hori izango da, euskarak bizirik badirau. Toki eta garai batetik bestera hiztegi-aberastasunak aldatzen dira: laborariak agian hogei sagar barietate bereiziko dizkizu baina arrainik ez; arrantzalearen errealitateak, berriz... Konforme, ezta? Jakina, Maiteren erronka antiglobalizatzailea dugu buru egin beharrekoa. Atzena: ze ordutan gustatuko litzaizuke jaiki nadin? Milesker zuri ere, adeitasun goxoagatik.
Edorta, ez dut uste alberjinia hitza frantsesezko auberginetik datorrenik. Bestela, nondik agertu da tarteko -l- hori? Nire ustez, alberjinia, aubergine, nahiz berenjena, guztiak ere arabieratik datoz. Inork baiezta dezake?
Dena den, hau ez da filologoen edo etimologialarien blog bat, beraz, ez zen beharrezkoa jatorriaz hitz egitea. Nik ulertzen dudanez, Maiteren helburua hitzok ezagutaraztea zen. Alberjinia nahiz berenjena euskarazko hitzak dira eta ondo dago biak ezagutzea.
Konforme, Xabier, hau ez da filologo edo etimologoen bloga; ezta "tabula rasa" sistema erabiltzekoa ere.
Ene arrazoia agertuko dizut, beraz. "Alberjinia" arabieratik datorrela, dudarik ez, artikulu (al-) eta guzti txertatutakoa. Baina frantsesei hartu zaiela deduzitzea erraz samarra iruditu zait: "l" hori, apiko-dentala izatetik, geroz eta atzeragoko bilakatu eta, azkenean, belare bihurtu da. Adibidez, katalanek egiten duten /l/-ren ahoskera eta gurea ez dira igualak. Bestetik, hor dituzu Arnaldo/Arnaut, caldo/chaud, falso/faux, etc. (ez gara latin berankorretik tiraka arituko). Bai, ezta?
Haritik aterata ere...
Harluxet hiztegiaren deskribapenak ez dira paralelo: bata botanikari dagokio, bestea ez da azalpen entziklopedikoa, baliokidearen agerpen hutsa baizik, inolako azalpenik ematen ez duelako.
Baina ez batean ez bestean ere, ez dio obra horrek elikagaiak diren, Euskal Herrian kontsumitzen diren, nola prestatu ohi diren, etc. Eta "barbantzu" ez da sinonimoa, "garbantzu" hitzaren bestelako errealizazio fonetikoa baizik.
Patataren ahizpa ponteko horren agerpena autoreak idatzi ez dituen sukaldaritzazko liburu bakanetan ikusi dut. Autoreak idatzi ez? Bai, noski, hori da joera orokorra: hartu ehunka errezeta hemendik eta handik, agindu itzultzaile bati euskaraz jar ditzan eta jarri salgai kalean. Gero, asmatu aitzakia polit edo trakets bat, subentzioak jaso eta... hurrengoa. Zer uste zenuen, sukaldari famatuaren egunak ehun ordu dituela?
Normalean, errezeta liburua sinatzen duenak ez du testua idatzi, es du gaia sortu. Ezta irakurri ere. Are gutxiago euskaraz. Edonork egiten dizu (orain) horrelako bat.
Egingo dugu zure lana, gustura egin ere, utziko ditugu barazki jangarrien izenak gordailu horretan (UZEIko Biologia hiztegitik hartuta, adibidez); baina ez dugu uste hizkuntza txirotua ez txitxiriotua dagoela, egungo errealitatera egokitzeko eboluzionatu egin duela baizik. Zein euskal jatorriko izen dugu landarezkoetan? Aza,ilarra eta... bale. Porru, baba, tipula, marrubi, gerezi eta gainerakoak kanpotarrei hartu zaizkie.
Eskerrik asko irakasleari bere irakaspenagatik. Asko ikasi dugu gaur ere. (Portzierto: horrelako berenjena asko ikasi ditu autoreak gure merkatuetan?)