Joxe Azurmendik, Bitoriano Gandiagari buruz

Gandiaga 2001ean hil zen Arantzazun, eta liburu hau haren heriotzaren inguruan sortua da. Gaixo zegoeneko bisita edo telefonoko elkarrizketen ondoren notak idazten hasi nintzen, Gandiagarekin solastutakoaz, edo autoan Arantzazutik Donostiara burura etortzen zitzaizkidan gogoetez. Laster nota pila bat neukan, ia beti gai berdintsuez: bizitzaren zentzua, heriotza, fedearen balioa edo gabea, holakoak. Paperotan ordena pixka bat jartzen hasi nintzenean, ikusi nuen ideia edo gai batzuk behin eta berriro errepikatzen zirela. Baina gehien harritu ninduena da —nik jeneralean nire ideiak erdi formulatuak eduki ohi ditut buruan, kosta egiten zaidalako formulatzea--, eta harritu ninduena da nota batzuk literalki hitzez hitz errepikatzen zirela. Hamaika aldiz bueltak emanda nituen seinale. Inprimatzeko entregatu aurretik, nota guztiak gaika banatu nituen mordotxoetan, eta koherentzia moduko batean lotu nituen, dena segidan. Baina nola ez den proiektu garbi batetik sortua, beti puntu berean jiraka ari den errota bat bezala da, eta horregatik liburuan ez da kapitulurik bereizten, kapitulu bat bakarra da dena segidan.

Hala ere, liburuak nolabait bi parte du: lehenengoa Gandiagaren eta bere obraren inguruan: haren mundu poetikoa hobeto ulertzeko argibide batzuk ematen dira; bigarrena gehienbat heriotza eta Jainkoaren existentziaren inguruan, eta Gandiagaren mundu erlijiosoaren eztabaida edo gogoeta dela, esan liteke.

Lehen parteaz: Gandiaga Naturaren poeta da. Inork ez bezala kantatu ditu Arantzazuko elorria loretan, egunaren argia, gaueko hots isilak; bere bideak ziren mendiko artzain bideak, gero bere barne munduko ibilbide espiritualen sinbolo bilakatu direnak. Natura ikusten eta Natura entzuten zekien. Udaberriko koloreak eta txori kantak, iturria tur-tur, euria klaustroan. Mila adibide dago. Gandiagaren Natura ez da paisaia hutsa, badu bere alderdi soziala. Izan ere, alde batetik, bere haurtzarora zeraman. Haurtzarora itzuliz Gandiagak bat egiten zuen baserriko jende pobrearekin, bere Euskal Herriarekin. Beste aldetik, Naturak Gandiaga Jainkoarekin lotzen du, h. d., Gandiagak Naturan Jainkoa ikusten du. Horregatik komentario batzuetan Gandiagaren panteismoa aipatzen da.

Gauza bitxi bat ohartzen da hemen. Gandiagak egunero ez dakit zenbat aldiz Biblia irakurtzen eta errezatzen zuen. Biblian Jainkoa beti juduak Egiptotik ateratzen, basamortuan gidatzen, etsaien aurka laguntzen dabil. Jainkoa historian errebelatzen da, ez Naturan. Ildo horretan, lehenago nahiko normala izan da kristauek Jainkoaren eskua ikustea Gurutzadetan, Covadongan, Berkonkistako batailetan; eta oraindik Bushek Irakeko inbasioan USA bedeinkatzen zuela sinesten zuen. Bakarrik, euskaldunontzat, Aita Santu Pio XII.ak Francoren garaipena Jainkoak emandakotzat bedeinkatu zuenetik, zaila da historian Jainkoaren interbentzioak ikustea. Gandiagak ez du Jainkoarekin historian ezer jakin nahi. Nolabait, Jainkoa berak Naturara erretiratu du.

Kontua da Naturaren ikuskera zientifiko modernoan, ez duela ematen historian baino leku gehiago dagoenik Jainkoarentzat. Natura jaiotzea, bizitzea eta hiltzea da. Horretan guztian lehenago Jainkoaren eskua ikusi izan da, batez ere arimari gorputza hil eta geroko existentzia bat ziurtatzeko. Baina uste horietan jokoan dabilen kontzeptu askok —zer den arima, zer den Jainkoa, ba ote dagoen batere arimarik eta Jainkorik—, guztiz baztertu nahi ez badugu ere, gutxienez berrikusketa sakon bat eskatzen du. Liburuko bigarren partea, eta gehiena, gogoeta kritiko horretan saiatzen da.

Bigarren parteaz: zer da bizitza, heriotza, bizitzaren zentzua. Zaila da uste izatea arima bat daukagunik; baina, arimarik ez badaukagu, zer dago heriotzaren ondoren? Ezer ez. Baina zer den ezer ez egotea, esan erraz egiten da, baina ez da erraz ulertzen. Ezer ez, ez dago; beti dago zerbait.

Gaur egun, baina lehenago ere bai, erlijioaren auzia nahastua ageri da. Posible da erlijiosoa eta debotoa izan eta Jainkoan ez sinestea (Txina); edo gaitzestea erlijioa, baina Jainkoan sinestea (Spinoza, Einstein); edo norbere Jainkoa badagoela sinestea, kristaua esate baterako, baina seguru egotea jentilen Jainko eta Jainkosak, edo islamisten Jainkoa, ez direla existitzen. Guk betiko eta nahinongo Jainkotzat daukaguna, gizakiaren historian ez betikoa eta ez edonongoa da. Gizakiak bezalaxe Jainkoaren kontzeptuak historia du. Kanpotik behatzen badugu, ikusten dugu erlijioak bata bestean eboluzionatuz joan direla historian, eta Jainkoaren kontzeptua ere bai: Antzinako Greziako Ama Lur jentila Ama Birjina kristaua bilakatu da Delfin. Jesus Nazaretekoak egungo Jainko kristaua ez luke ulertuko. Lehenengo kristauak Erroman pertsegituak izan ziren, ez kristauak zirelako, baina ateistak omen zirelako. Ateismoak ere historia du, eta erlijio eta kultura diferenteetan teismo eta ateismo diferenteak daude. Bestalde, Europako kulturan bertan, zehatz behatu ezkero, Jainko erlijiosoa dago, Jainko mitologikoa, teologikoa, Jainko filosofikoa: zein Jainko da ez dagoena? Descartesen, Kanten, Hegelen Jainkoak guztiz diferenteak dira euren artean, baina horientzat Jainkoa logikaren eta arrazoimenaren esijentzia da beti, ez sentimentu erlijiosoarena: Jainko hori razionalki ezin da ez egon. Ateismoa, hortaz, txoriburukeria irrazionala da. Horiek, ordea, modernitatearen filosofoak dira, eta orain posmodernitatean omen gaude.

Euskal Herrian gure modernitate berantak fede zaharraren erabateko krisia ekarri du. Gandiaga oso sinestun jainkotia izan da. Gure galdera izan ohi da: ba al dago Jainkorik? Ateismoak franko zabaldua dirudi gaur. Baina Jainkorik ez dagoela esaten denean, zer esaten da? Zer da, ez omen dagoena? Eta baietz uste duenak, zer pentsatzen du badagoela? Zer adierazten da Jainkoa hitzarekin? Zeren-eta ebidentea baita, hitz berarekin Homerok, Isaiasek eta San Frantziskok ez dutela gauza bera ulertu. Eta, zergatik pentsatu behar da mundua Jainko bat bakarrarekin, juduek eta kristauek pentsatzen duten bezala, eta ez askorekin, kultura gehienek pentsatu izan duten moduan? Gaizkiago pentsatua al dago Jainkoa pluralean pentsatuta? Gero, beste mila galdera. Nola etortzen da gizakia Jainkoa baiestera edo ezestera? Ateismoa aipatzen da, baina islamismotik datorren ateismoak zer ikusi behar du katolizismo espainoletik datorren ateismoarekin? Zer ikusi behar dute erlijioak eta moralak? Jainko grekoak ez ziren bereziki moralak. Zer ikusi behar dute erlijioak eta Elizak? Erlijio gehienek ez dute Elizarik, eta erlijio kristaua bera Eliza ortodoxo, protestante, katoliko ezberdin eta are elkarren etsaietan antolatua dago, etab. Dena galderak dira.

Gandiaga, bere umetako fede zaharrari eutsi, eta hari eduki berriak ematen ahalegindu da, forma eta hizkera berriak. Eta bera zen poeta handiak, intuizio harrigarriak izan ditu. Ni eszeptiko eta kritikoagoa izan naiz bai eduki eta bai forma horiekin, beharbada razionalistagoa, eta bion biografiak horregatik bide diferenteetatik joan dira. Alde batera liburuaren bigarren partea neure barne-historia da. Ez dago historia gisa kontatua, hala ere; hasteko, neuk ere oso ondo ez dakidalako historia hori doi-doi nola izan den, eta, gero, arazo honetan historia pertsonalak batere interesatzen ez direlako. Ordea, gogoeta kritikoen azalpen sistematiko bat ere ez da, sistema bat ez daukadalako eginda nire posizioarekin. Edo posizio bat delako azken finean ez daukadana. Egia aitortzeko, ez dakit sinesten al dudan, ez dudan, agian gehiegi sinesten ote dudan, edo zer egiten dudan.

Literatura sistematikoa asko dago erlijioaren, Elizaren edo Jainkoaren existentziaren alde nahiz kontra. Ez aldeko eta ez kontrakoekin gelditu ohi izan naiz gustura, eta nik neure gogoetak, bai erlijioaren alde eta bai kontra, apunte batzuen moduan bildu ditut. Burura etorri ahala idatzi ditut eta, horregatik, nonbait ni neu gehien kezkatu izan nauten arazoak behin eta berriro errepikatzen dira, behin alde batetik edo erreferentzia batetik tratatuak, bestean beste batetik. Esaterako, arazo zentral bat fedea eta arrazoia, erlijioa eta zientzia, edo erlijioa eta modernitatea da. Arazo horrek alderdi asko dauzka: historiko-kulturala, metafisiko edo ezagutzaren teoriakoa, soziala, politikoa, eta nire apunteetan arazoa behin eta berriro agertzen da. Gure mundu-ikuskera tradizionalean behean mundua dago eta goian, edo kreazioaren aurrean, betiere mundutik aparte, Jainkoa. Grekoentzat Jainkoak mundukoak ziren eta munduan zeuden, hots, munduak Jainkoak zeuzkan, ez Jainkoren batek mundua bere eskuan. Grekoentzat maitasuna Jainkoa da (predikatu bat da Jainkoa); judu-kristauentzat Jainkoa maitasuna da. Guk mendebalean jaso dugun mundu ikuskera, platoniko-kristaua, dualista da: materia eta espiritua kontrajartzen dira, gorputza eta arima, mundua eta Jainkoa, bi objektu mota diferente gisa. Neure ustean, gizakiak bere burua eta mundua pentsatzeko eskema tradizional batzuek honezkero ez dute balio: gurea zientziak erabakitako munduaren ikuskera da, eta begikera zientifiko modernoan agente metafisiko espiritualentzat ez dago tokirik. Pentsamendu arkaikoari eta gero platonikoari mundua pentsatzeko guztiz balio izan dion molde dualista, mentalitate modernoarentzat estrabagantea eta onargaitza da, espresabide sinboliko gisa hartzen ez bada behintzat. Naturalki pentsatzen hasita, ez arima gorputzaren haraindi, eta ez Jainkoa munduaren haraindi pentsatuko genituzke gaur. Baina nola pentsatu? Arazo honen aurrean gure artean askok nahiago du orain ez arima eta ez Jainkoa batere ez pentsatu. Baina ez pentsatzea ez da ni neu ase nintzakeen aukera. Beraz, kristautasuneko Jainko tradizionalean gelditu gabe, liburu honetan Mesopotamia eta Egipton, Israelen, Grezian, kristautasunean gizakiak egin duen Jainkoaren bilaketari begiratzen zaio eta nolabait jarraipena eman gura zaio. Gero, liburuan bestelako apunteak ere badaude, beti Gandiagarekin eta geure historiarekin elkarrizketan: Arantzazuko Ilustrazioa, adibidez, edo Pio Baroja eta euskaltzaletasuna, Unamuno, Basterra, etab., hots, pobreen erlijioa, pobreen hizkuntza, kultura, eta guk zer postura hartu horren aurrean.

Bigarren parte hau guztia egun ezberdinetako apunteen kaos bat da. Saiatu naiz, inprentarako entregatu baino lehen, ordena pixka bat ematen paper solteei, baina jatorri fragmentario inkoherentea nabaria da. Beti galdera berdinei bueltaka, ez darama inora, ez doalako inora: ez teismora, ez ateismora; edo agian bietara, baina orduan bietara batera, ez batera ala bestera. Gandiagak egin zuen bezala, erabaki bat, Jainkoaren existentziaren alde nahiz kontra, hartua daukatenek, mesfidantzaz irakurriko dituzte orriok. Esan nahi dut, ez sinestunak eta ez sinesgabeak espero dut hemengo iritziekin ados egotea. Baina neure egoera, edo desegoera, hauxe da. Izan ere, Israelgo profeten, grekoen, gure arbasoen Jainkoek zaila iruditzen zait oraindik balio izatea guretzat. Baina Jainkoak ezer ez badira, are zailagoa dirudi ulertzea Isaiasen, Homeroren, edo San Frantziskoren handia eta ederra zertan datzan. Jainkoa mundu pertsonalean eta sozialean dago (edo ez dago), subjektuan. Ez dirudi haren existentzia bat mundu fisikoan, objektuan, suposa daitekeenik, ez fisiko errealean ez imajinatuan. Horregatik ez dauka zergatik ez izan guztiz erreala (nire nitasuna ere objektu bat ez, baina guztiz erreala den bezalaxe). Jainkoak ez dauka, noski, edozeinentzat eta guztientzat errealitate bat izan beharrik. Baina historian errealitate bat izan da eta da milioi eta milioi askorentzat, askatasuna, justizia, edo ederra bezalaxe. Galderak, orduan, ez du ematen, nola jakin Jainkoa badagoen ala ez, baizik nola ulertu zertan datzan. Gizadiaren orain arteko historia guzti-guztian behintzat.