Botila hautsi eta nahasmena isuri

> Bat-batean, zalantza dugu “botila ardoak” tradiziorik ote duen euskal literaturan. Baina begiratu besterik ez dago gure klasikoen erabileran, ikusteko tradizio horrek ildo sakonak dituela. Eta ildo horiek gaur arte iraun dutela.

Nork jarri du, bada, Botila ardoaren tradizioa zalantzatan?

Zure aurreko idatziak jaso dituen erantzunen artean ez dut horrelakorik ikusi. Izan ere, Eztabaida ardo-botila izan da; ez, ordea, botila bat ardo.

Ez zen zure asmoa izango, baina ematen du tontotzat hartzen gaituzula.

Baso bat ardo eta antzeko esamolde batzuen inguruan sortu eta piztu den eztabaidari jarraikiz.

Ni jatorkeriaz nekatuta ez nago, euskal idazle eta ikasle batzuen baldarkeriaz gogaituta bai, ordea. Euskara gazteleraren hizkelki bilakatu nahi dutela dirudi. Eta ez diot, soilik haibat mesa-notxe, kubrekama*, tortilla-patata** eta beste euska�olkeriak idazten dituztelako. Lavin, Gerrikagoitia eta abarren euskara inposivle, inkonprensible, sasi-klasiko eta denigrante hori ere gogoan dut honela esatean.

1. Etxebarriak babak eltzetik atera ditu. Euskarak mezua emateko, kominikatzeko baino ez badu balio� azkenean erdarara joko dugu, eta kito. Euskara gehiago da eta gehiagotarako, eta edozein hizkuntzatan idazleak hizkera on, egoki, zehatz, txukun, garbi-z idazten saiatzen direla eta saiatu behar dutela, uste dut. euskal idazleak izan ezik, noski! (salbu euskal izkribatzaileak klaro) Milika? Eta gero euskaldun gazteek euskara txar, erdarakadaz josita, urri eta murritza darabiltela diogu? Jakina! Eredu onik ez, idazle txukunik ez� eta gainera milika* gara hizkuntza araupetzen, jatortzen, joritzen ahalak egiten ditugunak. (Horrelako iritzia ukanik, nolatan ausartu zinen nire herriko Ibarretxe lehendakari jaunaren euskara kritikatzera?)

Xabier Mendiguren, ordea, bide onetik doala esango nuke. Arrazoiak ematen, hain zuzen. "Baso bat ardo" esan behar da edukia adiarazi nahi denean. Beraz, basoa betea da. "Ardo botila hautsi nion buruan" esatean ez dugu esaten botila beteta dagoenik, hutsik dagoela uler dezakegu, eta zehaztu nahi izanez gero"eta botila beterik zegoen" esan behar izanen dugu "Le he dado con la botella de vino" esatean ez dakigu beterik ala hutsik dagoen. "Ardo botila eskuetatik irristatu" esatean ez dakigu beterik ala hutsik dagoen, esate inguruan ulertu beharra dago. "Botila bat ardo irristatu" esaten dugunean edukia aipatzen dugu, edukia bera ere isuri zaigula edo uler dezakegu, ontziarekin batera. Guk etxean ur botiletan (edo kas botiletan) esnea sartzen dugu, hontaz, kas botilak bete esne oparitzen dizkiegu adiskideei. Ur tantarik ere ez, e!

Aizue, eta, guk Baso zuhaitzez beteriko lekuari esaten diogu. Esnea, ordea, edalontzi, katilu, konketa, txola, antosin, kotxor edo gopor batean edaten dugu (godelet ere bada) (Bide batez, "akeita, txola eta txokorra" zer diren euskaraz ez dakien askok ere badaki hemengo txokoetan, "kafea, kopa eta purua" esaten duzue zuek soziedadeetan, eta zuen basoerdi* guretzat, euskaraz nahiz erdaraz, txikito* da, zuek-zeuek euskaldun peto-petoak zaretelako, noski baino noskiago !!)

Tortilla? Guk gure euskara inposiblean ez dakigu zer den moleta (frantses gutti jakinki) , torta, tortazo eta tortilla entzunak ditugu (erdal herri batean bizi baikara) baina aspaldi arrautzopil ikasi genuen eta gozoak jaten ditugu, patata gorrizkoak noski (lusagar* esango banu ere (ba�ere = nuen arren) ulertuko lukete hemen)

Beraz omelette de pme de terre bat guk patata-arrautzopil esanez ederto adiarazten dugu (batek edo batek tortilla española esaten badu guk tortilla estatal esaten dugu eta kito). Frantses-arrautzopilari, barriz, arrautzopil esanda ulertzen dugu. A, eta, perretxiko-arrautzopil janagizukoa (jan-nazazu-ko-a) ere egiten dugu alderdi honetan. Asun-arrautzopila ez dut oraino muxkatu (dastatu) baina bazterretan asun asko dagoenez, behin edo behin dastatzeko asmoa dugu, ia ezer ez baita inposiblea geurean.

Beraz gu basora joaten garenean zahato bat txakolin gorri eta lusagar gorrizko arrautzopila eramaten ditugu iturri ondoan (ez inola ondoan iturri) apal-askaria (ez apari-merienda) egiteko. Baina, tira bada, guri garo usaina darigu zuei, aldiz, kolonia-aroma, ezen ez inposivlea baita bertzela.

> Bat-batean, zalantza dugu “botila ardoak” tradiziorik ote duen euskal literaturan.



Ez ditzagun irakurleak gehiago nahas.



Inork ez du esan, nik dakidala behintzat, 'botila ardoa' okerra dela, edota tradiziorik ez duela. Mila esker, hala ere, orain eman dituzun adibideengatik, batzuk behin eta berriz azaltzen saiatu direna berresten baitute, alegia: 'botila bat ardo' moduko egiturak neurria adierazteko erabiltzen direla, 'litro bat ardo' esaten dugunean bezalaxe. Konturatzen baldin bazara, goiko adibide horietan -gehienetan bai- hori da adierazi nahi zena: edukia, neurria. 'Ardo botila' eta antzekoak, berriz, edukiak horrenbesteko garrantzirik ez duenean baliatzen dira.

Zer iruditzen zaizkizu esaldi hauek?

Ser da Elexia ?.
Da fiel christiñeuen congregacinoia seinen burue da Aite Santue.

Ser da pecatu originala ?.
Da a, sein gustioc eredadu guendun gueure lelengo guresoetaric.

Juicioco egunian gustioc vistuco gariala orain dauquegusen gorputs, ta arime eurecas erresibitaco bacochac aloguera, edo castigue segun merecitan daudien vere obrac.

Segaitic diñosu Jangoicoari parca escatuten yacala ?.
Emoiteco entenditan, se logretaco pecatu benialen parcasinoia gause oneitati, euqui biardala euren damue.

Cegaiti ce jayo da ceure erreñatic, ceiñec ametan zaitu; eta ceuretzat ascozaz obeto da, zaspi seme baleuzquez baño.

Iruditzen zaizkizu denigranteak adierazbide horiek? Iruditzen al zaizu denigrantea "segun" baliabide prepositibo mailegatua? Denigrante hitza erabiltzeagatik denigratu al zara?

Ba esaldi horiek Laudioko euskaran eginak omen dira, zure herriko euskaran, alegia. Irakur hau
eta hau
.

Irakurri testu osoak, eta ikusiko duzu nola Laudioko euskara jatorrak eta zure euskara garbiak (?) ez duten ia batere zerikusirik. Bestalde, Laudioko euskara jatorra ez da zuzena gaur egun. Baina, komunikazioaren ikuspuntutik, balio handia du, hemen eta munduan, gaur eta betirako (balio komunikatiboak unibertsalak dira).

Zuzentasuna edo jatortasuna daude menpe komunikazioa, zein baita aurreneko helburua zeinen aurrean makurtu behar dira beste guztiak. Alderantzizko planteamendua (hots, aurrena jartzea zuzenasuna edo/ta jatortasuna) da oker handia, bereziki an hizkuntza ondo azpigaratuak nola den euskara (halakoetan derrigor izan beharko gara ez-zuzenak afin-eta iritsi ditzagun garapen-estadio altuagoak).

Hizkuntza baten aurreneko helburua da erraztea komunikazioa, respektu beste sistema primitiboagoak nola diren keinuak edo interjekzioak. Bistan denez, keinuka ere komunika litezke pertsonak (keinu zuzen eta jatorrez beti-ere), baina mezu konplexu xamarrak emate aldera kostutsua, nekeza litzateke, ageri denez. Horregatik sortu ziren hizkuntzak, eta ez zuzenak edo jatorrak izateko.

Zeren, gauza da ezen tresna komunikatiboago batez hobeto kontrolatzen dugula gure hitz jarioa edo pentsamendua, hobeto kodifikatzen dugula, pausatukiago, progresibokiago, ... eta hori garapen humanoa dela.

Kepa Sagastik maite omen du jatortasuna, baina zein jatortasuna?, nongo jatortasuna?, noizko jatortasuna? Bere herrikoa (XIX mendekoa) ez behintzat.

Atzo mezu bat jarri nuen hemen josu lavinen bati erantzuna emateko. Gaur, konektatzean, ikusi dut ez zeudela, ez nire mezua, ez Lavinena, ezta beste batzuk ere. Arazo informatikoren batengatik, akaso?

Sustatuzaleak badaki gutxieneko arauak dituela Sustatuk. Horietxek aplikatu ditugu. Bestalde, mezu bat kentzea erabakiz gero horrekin batera kentzen dira gainontzekoak.

Sustatun berrikuntzak ere badatoz parte hartzeari dagokionez¡, baina azalpen zehatzagoak biharko mezu batean emango dugu.

OIHAN BAT ARDO (II)



Bizpahiru akats ortografiko gora-behera nire idazkia osorik argitaratua izan da eta anitz esker. Beste honenbeste esker Rubio jaunari bidali didan erantzunagatik. Batzuen euskara inposivle, inkonprensible, sasi-klasiko eta denigrante hori aipatu nuen eta Rubio jaunak idatziriko zeinbait esaldi adiera-muga horien barruan sartu behar dut guztiz ezinezko, ulerrezin, sasi-klasiko ez herri-hizkera eta belzgarri gertatzen baitzait. Pertsonari zor diodan begirunea aintzat hartuta, noski.



Denigrar erdaraz “desacreditar, desprestigiar” den heinean euskaraz belztu esaten dugu, edo hemen izena kendu edo omena lohitu. Zer besterik egiten du euskara azpigaratua dela dionak eta garatze aldera erdarazko hitzez, esamoldeez, egiturez eta adierez jotzen eta josten duenak? Euskara belztu egiten du, adiera bietan hain zuzen. Laudioko Dotrina 1828an argitara eman zen hartan erabilitako euskara abade-kura* batek Asteteren itzulpena eginez idatzirikoa da, ez herritarrek eurek zerabiltena. Eta? Arik hona euskara garatu dugu, inguruko erdaratik “askatu” dugu, euskarak berak barru-barruan eta berezkoak dituen erabideak, bitartekoak eta gaitasunak erabiliz. Nork esan dezake gure gaurko euskara hau azpigaratua dela? Denigrantea, bai, da euskaldun askorentzat alperriko erdaraka behar ez ditugunez egiten den euskara. Alderdi honetan “eso es txapurreao” esaten zuten…eta lotsaren lotsaz...erdarara jo. Baina euskara komunikatzeko baino gehiagotarako dugu: euskaldunak izateko hain zuzen. Eta honetarako garatu behar dugu, batu behar dugu, ikasi eta erabili behar dugu, erdara guztiak alde bat utzirik. Denigrante, bai, belzgarri –eta iraingarri- Atxagaren lau orrialdetan hiru mesa-notxe* ; eta Persiar Gutunak –Cartas Persas- liburua hain euskara trakets eta narratsez itzulia delako ulertu ezin izana, eta…Euskadi Gaztea entzutea?... Zergatik ez zaio onartzen euskarari beste edozein erdarari onesten, eta areago, miresten zaion berbera? Zergatik “rebista”, zergatik ez aldizkari? Zergatik “…nolaz ibiltzen ez zaren oinutsik”, zergatik ez “ oinutsik ibilten ez bazara” ? ("derrigor izan beharko gara ez-zuzenak afin-eta iritsi ditzagun garapen-estadio altuagoak" ? Hau euskara al da?) Jatorra zein den?

Zuri ere eskerrik asko, Kepa, zurekin ideiak trukatzeko aukera emateagatik.

Esan behar dizut ezen zure ikuspuntu horretatik Peru Abarkak berak ere belztu zuen euskara:

• Peru: ... Esaten da barriz Urtzallia, cerren urtu eraguiten daben mia suteguijan. ...

-------------

• Maisu Juan: Eta ¿ce biar eguin biar dau bacochac?


• Peru: ... . Darua agoia urtzalliac mallutzarpeti gabi-igunaren azpira. An asten da beste soñu, belarri atara ez eguiñac, zurtuten ditubana. Ijeliac bere uraguiaz darabill gabija miats edo sarri, celan gura daben; ta ondo dan ura gueitu edo guichitubaz, beguira dagoca urtzalliari, ta iracasten deutsa cer eguin, nos aurreratu, nos atzeratu, ta nos albotu burdin oratzar edo agoia. An dira su chipristin urrinera duazanac: an ascatu ta bota eraguitia gueratu jacozan loijac, cepa ta chatarrac. Alan igunpian ta mallupian apainduten dau agoia urtzalliac; gogortu ta chiquituten dau, ta erdibitu biar danian, iminten deutsa gatzamalliac achurra, ta gabi-mallubac emoten deutsan joaldi edo colpiaz erdibituten da; zati bata gueratuten da atal edo quirten eraatsiajaz, cein daruen barriro suteguira; ta aric aurreraco biar edo lanac gueratuten dira ijeliarentzat, ceñi jagocan ijestea edo irutia burdiñia, ecarri artian burdin-barra izatera, emoten deutsala vitartian gatzamalliari uraguia, gabija erabilli daguijan, berac aguinduten deutsan arintasun edo guelditasunaz. ...

------

• Maisu Juan: ¿Cegaiti esan dozu abe vici, edo arbolia?


• Peru: Zaarrai enzun neutseen, len abeen icena emoten jaqueela, orain arbolen icena emoten jaqueenai; ta enzun neutsan abade eusquera zale bati, obetó esaten ebeela. Abarra esaten jacola, abe-adarra verba laburraguan batuta. Erri ascoc gordeten ebeela gauza bera euren icenetan, Abadino, Abando: baita Abendaño, Abanzabalegui ta beste eche ascoc bere, ceintzubetan abiaren icena emoten jaqueen oñian dagozan arbolai.
  Orain esan biar deutsudaz, baso onetan dagozan abe abechu edo arbola ta arbolachuben icenac.
  Basaberac esaten jaquee chicar igon baga datozanai. Celanguac dirian otia, guisatsa, guinarria ta beste asco.
  Beresija esaten jacó, esituta daguan lecu bati, nun datozan, goratuten ez dirian abechubac, ta andui galantac.

Bistan denez, Basartekoarentzat baliabide horiek euskara dira eta kito (zapata hitza den bezala). Eta Basartekoarentzat bezala, garai hartako edozeinentzat berdin (erabili ala ez).

Gainera, Peru Abarkak erabiltzen ditu esaldi motzetan ere, zeren behin baliabideak hizkuntzan sartzen direnean, eskura daude denetarako. Zergatik erabiltzen dugu nahiz-eta hainbeste? Oso erabilgarria izateaz gain, hortxe eskura dugulako, gure.

Berdin gertatuko litzateke beste baliabideekin, baldin gure egingo bagenitu. Bistan da: nahiz-eta horrekin hobeto gaude.
Erronkariko ezi konparatibo jatorrarekin ez ote gintezke hobeto? Horixe baietz. Baina, horraino (portaleraino) ere ez gara ailegatzen. Arazo larria daukagu.

Zuri txapurreoak lotsa ematen dizu (zer ote dugu ba orain, ezintasunaren ezintasunez?: txapurreo jeneralizatua). Garapenak, ordea, ez du lotsarik ematen.