Euskararen terminologia pressing iraunkorrean

Terminologia pressing nork egiten du?

Hizkuntza guziek jasotzen dituzte bertze hizkuntzetako hitzak, nerurri handiago edo txikiagoan (ingelerak pila bat, alemaniera oso gutxi, adibidez). Hori normala da, are gehiago, beharrezkoa... baina neurri batean. Nik ez dut ikusten zergatik erabili beharko genukeen erdal hitz bat gauza bera adierazteko euskal hitza dagoenean. Bertzalde, ez zait ongi iruditzen espainolez ez dakiten euskaldunek (iparraldeko gehienek) edo frantsesez ez dakitenek ulertuko ez dituzten hitzak, bertzerik gabe, erabiltzea.

Bistan da euskal hizkuntz komunitatea bi hizkuntzen handi eta handinahien menpe dagoela. Horrek diglosia sortzen du, hizkuntzaren egoeran eta baita egituran bertan ere. Hori datu bat da. Baina nik behinik-behin ez dut uste diglosia hura eta haren ondorioak bultzatu beharreko zerbait direnik. Aldiz, hura gainditzen saiatu behar dugula uste dut.

Gainera kontuan hartu behar da hizkuntz mintzatua, solasean, bat-batean erraten dena, gauza bat dela; eta hizkuntz eredu idatzia, prestatua, bertze bat: formalagoa, landuagoa, zainduagoa.

Kazetariek, normalean, ez dute egiten erranikoaren transkripzio zehatza (psikoloek edo soziologoek egiten duten bezala), aldiz diskurtsoaren berrearikitze bat egiten dute. Batzuetan, zorigaitzez, erranikoaren zentzua aldatzera iristen dira. Bertze batzuetan hizkuntz egokitze bat izaten da.

Bukatzeko, zuk salatzen duzun 'pressing' hori, neurri batean bederen, zilegia iruditzen zait. Azken buruan, bertze pressing suntsigarriago bati aurre egitea baita: inguruko erderek egiten dutena.

Problema hau oso aztertuta dago hizkuntz zientzetan orohar, eta itzulpengintzan bereziki. Zure kezka dator hizkuntza bat dela sinesmenatik.



Batasun hori alabaina ez da gero bizitzan, hizkuntzaren benetako erabilpenean, espero genezakeen moduan isladatzen. Horregatik teorikook esaten dugu maiz hizkuntzek anitz itxura, aurpegi edo agerpen dituztela.



Hizkuntzen aurpegi diferenteak esplikatzeko teknizismo hauek erabiltzen oi ditugu: erregistro, genero, funtzio, estilo, medium, besteen artean. Hauetatik bi erabiliko ditut zure kezka urruntzeko:



Medium (eta ez euskarria edo komunikabidea). Funtsezki bi ditugu:

- ahozkoa eta

- idatzizkoa



Medium deribatuak ere badira:

- bigarren mailako hizketa - TBan, irratian - (Ong 1992)

- hipermedia



Erregistro anitz dira: lagunen artekoa, guraso-umeen artekoa, letradunena, arrantzaleena, freakenena...



Eta guzti honek zer erakusten du? Ba, medium batean edo erregistro batez enbarazurik gabe onartzen duguna (telebistako elkarrizketa batean, alegia), beste medium edo erregistro mailetan ez dugu hain errez onesten (egunkariko orrietan, edo teleberriko kazetariaren hitzetan).



Eta Sustatu bezalako foro baten zein dira hobesten ditugun erregistroak? Galdera honen erantzuna astelehenerako prestatu, Rafael!

> Terminologia pressing nork egiten du?



Hizkuntza zuzentzaileek, hiztegi egileek baina, nagusiki, Euskaltzaindiak, haiek honen irizpide edo kriterioei jarraitzen baitie.



> Hizkuntza guziek jasotzen dituzte bertze hizkuntzetako hitzak, nerurri handiago edo txikiagoan (ingelerak pila bat, alemaniera oso gutxi, adibidez). Hori normala da, are gehiago, beharrezkoa... baina neurri batean. Nik ez dut ikusten zergatik erabili beharko genukeen erdal hitz bat gauza bera adierazteko euskal hitza dagoenean.



Nik, ordea, ez dakit zertarako inbentatu behar dugun nolabaiteko euskal erroa duen hitz bat (era berritze, onbideratze), erdal erroa (erregenerazio) baina tradizioa (1571) eta hiztunen artean hedadura askoz handiagoa duena dagoenean; gainera, hedadura zabal hau mota guztietako hiztunetara iristen da, baita, eta hau da deigarria, euskaraz biziki ongi hitz egin eta idazten dutenen artera ere (Martxelo). Baina era berritze edo onbideratze inbentuak Euskal Hiztegiaren parte diren bezala, ez nago ni horren kontra, ez dut ulertzen zertan irabazi dugun erregenerazio erauztearekin. Egia esan, irabazi ez, galdu egin bait dugu, hizkuntza pobretuz, euskaldunen arteko komunikazioa eragotziz (Euskararen alor honetan estimu handitan dudan Martxelo batek ez daki erregenerazio esateko onbideratze dagoenik) eta euskaldunak hizkuntza idatzitik uxatuz.



>Bertzalde, ez zait ongi iruditzen espainolez ez dakiten euskaldunek (iparraldeko gehienek) edo frantsesez ez dakitenek ulertuko ez dituzten hitzak, bertzerik gabe, erabiltzea.



Ezta niri ere. Bat nator guztiz zurekin. Kasu honetan ordea, eta horrelako beste kasu asko dago, hitz hori, Iparraldeko idazle batek idatzi du eta ez dugu hegoaldekook problemarik ulertzeko, bistan da, jatorri erromantze edo latinoa duelako. Iparraldeko edo hegoaldeko euskaldunok ongi ulertzen ez duguna, hain zuzen ere, onbideratze da. Bere zentzua imajina genezake (bide onean abiatu?) baina ez gara hortaz erabat jabetuko erregenerazio esan nahi duela esaten diguten arte. Interesgarria dateke literaturarako; nekezago ikusten dut erabilgarri egunkari bateko notizien testuan, esplikaziorik behar ez duen erregenerazio hor izanez gero.



> Bistan da euskal hizkuntz komunitatea bi hizkuntzen handi eta handinahien menpe dagoela. Horrek diglosia sortzen du, hizkuntzaren egoeran eta baita egituran bertan ere. Hori datu bat da. Baina nik behinik-behin ez dut uste diglosia hura eta haren ondorioak bultzatu beharreko zerbait direnik. Aldiz, hura gainditzen saiatu behar dugula uste dut.



Ados berriz ere. Diglosia gainditzeko modurik onena (eta bakarra!) hizkuntza erabiltzea da, Josebak aipatu bezala bere azalpen tekniko argigarri horretan, medium guztietan (ahozkoan nola idatzizkoan). Erregenerazio baztertzeak (hiztegietatik ohildu dute!), nire uste apalean, erabilpenaren kontrako neurri bat da. Galtzaile bakarrak euskara eta euskaldunak dira.



> Gainera kontuan hartu behar da hizkuntz mintzatua, solasean, bat-batean erraten dena, gauza bat dela; eta hizkuntz eredu idatzia, prestatua, bertze bat: formalagoa, landuagoa, zainduagoa.



Erabatekoa da gure arteko adostasuna puntu honetan ere. Ez da gauza bera ahozko hizkuntza eta idatzizkoa (Ikus Josebaren erantzuna). Baina hau ez da erregistro kontua. Hemen korrejitu egin dute: erregenerazio ez da euskal hitza, hiztegiaren arabera, eta hiztegian datorrena jarri dute Erregenerazio ez da slang-a, ez bait da euskara Euskaltzaindiaren arabera!

Jakin nahiko nukeena da, bestalde, zergatik uste duzun onbideratze erregenerazio baino formalago, landuago eta zainduago dela. Izan ere, Leizarragak 1571ean regeneratione idatzi zuenean, horregatik izan zen, forma formalago, landuago eta zainduagoa zelakoan. Euskaran gauza paradoxiko bat gertatzen da: badirudi ezen forma erromantzea eta latinoak erabiltzea maila beheko hizkuntza adierazten duela. Aldiz, ustez euskal jatorria duten hitzak, haiek baino neologismo berriagoak direnez eta herriak oraindik asimilatu ez dituenez, forma jasoagoak direla. Josebak ongi ezagutzen duen ingelesean (Manchesterrekoan bederen) gertatzen denaren aurkakoa, hain justu; hau neronek baino hobeto azal diezaguke Joseba berak. Eta, nago, baldin-eta XVI garren mendean nafar estatu bat finkatu izan balitz, euskara hizkuntza ofizial izango zuen estatu bat, seguraski, nazionalismoaren eskutik etorri zen garbizaletasuna ez zen agertuko eta euskaraz, ingelesez bezala, forma latinoek hizkuntza formalagoa, landuagoa eta zainduagoa adieraziko luketela. Garbizaletasuna, asimilazioari aurre egin nahiaz, konpreni daitekeen defentsa instinto baten ondorio da, baina hizkuntza akabatu (garbitu!) dezake. Gogora Txirrita gizajoa, bere azken urteetan, euskara latina baino zailago bihurtu zutela ezin konprenituz. Oraingo euskara idatzia ez da, zorionez, gerra aurrekoa bezalakoa, baina badago, nire ustez, diglosiari aurre egiteko modu oker baten ondorioz, gure tradizio idatziari eta ahozkoari muzin eginez, txukuntze joera bat, hizkuntzari eta komunikazioari inolako faborerik egiten ez diona.



Bidebatez, EGUNERON denuntzia ahaztu eta formal formal salaketa ipini/korrejitu dute.

Egunoro Euskaraz bizitzen saiatzen garenok etengabe izaten ditugu problemak terminologiarekin. Nik esaterako, konstrukzioaren arloan egiten dut lan, eta mundu horretan oso normala eta ezaguna da obra materialei dagokion ondorengo partida. Nafarroako Kostaldean lan egiten dudanez normalean, Donostialdean konkretuki, partida hau Espainolez azaltzen zait, edo horrela dio, -Transporte y acarreo de materiales. Egungo hiztegiak segituz gero, Euskaraz horrela litzateke, -Materialen garraioa eta garraioa. Dudarik gabe absurdua. Zergatik gertatzen da hau? Euskara Batu Berria bultzatzen duen minoritate batek Euskaldun majoritate bati, hitz internazionalak lapurtu nahi dizkiolako, ustez Euskaldunagoak diren hitzen ordez. Konfusioa zabalduz. Gure inguruan dauden hizkuntzei begiratzen badiegu ikusiko dugu nola Espainolez garraio, -acarreo- den, Gaskoinez -carréyo-, Frantzesez -charroi- eta Inglesez -carrying. Materialak gurdiz eramaten ziren garaiko gauzak, dudarik gabe. Teknologia berriak zabaldu zirenean hitz berriak ere zabaldu ziren, eta hala gertatu zitzaion transporte hitz internazionalari. Bai Nafarroan, bi Espainian, bai Frantzian, bai Inglaterran, eta bai ere Europa guztian, mundu guztian ez esateagatik. Baina bada jendea honetaz enteratu ez dena, edo nahi ez duena, eta Euskaldunak isolatuta biziko bagina bezala aktuatzen duena. Zer esango dizuet, Garraio Aereoa esatea, hots, abioiez egindakoa, gutienez kuriosoa da, zeren abioi batek ezer guti du komunean gurdi batekin, gurpilak dituela ez bada. Trenak gauza bera. Eta Itsasontzi batek ez da hori ere. Beraz, Jaunandreak, utz ditzagun konplexuak alde batera eta onar dezagun nahiz eta preindoeuropeoak garen, urte mordoa daramagula Europan, beste Herri guztien influentzia nabaritzeko adina. Nik, Euskararen osasunarengatik -Materialen transportea eta garraioa- itzultzen dut, nahiz jende batek konprenitzen ez duen. Eta zuek?

Nik ba dakit differentziatu behar genuekeela (ez beharbada edozeinek, baina bai lexikologoek gutienik) differentzia dagoena artean hitz internationala, dena humanitatearen patromonio kommuna eta bertzetik holakoa ez litzatekeen hitz kanpoko bat, datorrena ere bertze idioma batetik.



Nik nekez hartzen nuke pressing tzat hainbat hitz, nola: tortilla (espainoletik), pizza (italianotik), führer (alemanetik), lehenkusia (frantzesetik), pantailla (portugesetik), robot (russotik), whisky (inglesetik), harakiri (japonesetik), paradizu (persatik), assessino (arabetik), ottomano (turkotik), toboggan (indianotik), ... Guziak ere bai ba dira euskarazko hitz eta gainera amankommunak kultura okzidentaleko hizkuntzetan.

'Itzultzen dut' da hitz gakoa, ene ustez. Zenbat arazo sortzen ote zaizkigu erdara(k) beti erreferentzi hartzeagatik? Erdaraz nola erraten den behatu ordez, eta erdarazkoa itzuli nahi ordez, kontzeptua bera euskaraz pentsatuko bagenu segur nago anitz arazo saihestuko genuela. Edo, hobeki erran, ez ginen ohartu ere eginen arazo dagoenik. Eta erran nahi dut, erdal hitzek ez ezik, gauzak adierazteko erdal joerak (erdal pedantekeriak, maiz) ere kutsatzen gaituela. Bertzenaz, zer luke gaiztotik ‘materiala ekarri eta prestatu’ edo antzeko zerbaitek?

Bertzetik, nazioartekotako hartzen ditugun zenbait hitz, egiatan, espainol edo frantses hutsa direla uste dut. Bat errateko: hainbertze barratu den 'kotxe' delakoa, espainol hiztunek bertzerik ez dakite zer den hori. Nazioartekoa, benetako nazioarteko dena, 'auto' da. Bazterturik baratu dena, baina zahar anitzek (Nafarroan behinik behin) hobesten dutena. Iparraldeko anitzek 'otúa' erraten dute; ‘kotxea’ baino ulergaitzagoa? Norendako?

Gainera, diglosiaren eraginez hiztun askok euskal hitz franko ez ditugu ezagutzen, eta askotan erdal ordezkoa erabiltzen dugu, ezjakinaren ondorioz. Kasu haietan nik uste dut euskal hitza bulkatzeko eginahala behar dela. Adibidez, Nafarroako zenbait lekutan (Pirinio aldetik) ‘txintxila’ erraten da, eta bertze batzuetan (Sakanan eta inguruan) ‘txindille’, eta bertze formak ere badaude. Euskararen normalizaziorako ez ote da egokia haietako bat, eta ez eroskik eta erabiltzen duten ‘lentejak’ hura? Azkena hobeki ulertzen dela? Nork? Muskildiko batek, adibidez?

Berriz erranen dut: kanpoko hitzak eta esapideak hartzea beharrezkoa da edozein hizkuntzarendako; hortaz, euskararendako ere bai. Baina ez dut uste dena hartu behar denik; kritikarik gabe eta beharrik gabe.

'Itzultzen dut' da hitz gakoa, ene ustez. Zenbat arazo sortzen ote zaizkigu erdara(k) beti erreferentzi hartzeagatik? Erdaraz nola erraten den behatu ordez, eta erdarazkoa itzuli nahi ordez, kontzeptua bera euskaraz pentsatuko bagenu segur nago anitz arazo saihestuko genuela. Edo, hobeki erran, ez ginen ohartu ere eginen arazo dagoenik. Eta erran nahi dut, erdal hitzek ez ezik, gauzak adierazteko erdal joerak (erdal pedantekeriak, maiz) ere kutsatzen gaituela. Bertzenaz, zer luke gaiztotik ‘materiala ekarri eta prestatu’ edo antzeko zerbaitek?

Bertzetik, nazioartekotako hartzen ditugun zenbait hitz, egiatan, espainol edo frantses hutsa direla uste dut. Bat errateko: hainbertze barratu den 'kotxe' delakoa, espainol hiztunek bertzerik ez dakite zer den hori. Nazioartekoa, benetako nazioarteko dena, 'auto' da. Bazterturik baratu dena, baina zahar anitzek (Nafarroan behinik behin) hobesten dutena. Iparraldeko anitzek 'otúa' erraten dute; ‘kotxea’ baino ulergaitzagoa? Norendako?

Gainera, diglosiaren eraginez hiztun askok euskal hitz franko ez ditugu ezagutzen, eta askotan erdal ordezkoa erabiltzen dugu, ezjakinaren ondorioz. Kasu haietan nik uste dut euskal hitza bulkatzeko eginahala behar dela. Adibidez, Nafarroako zenbait lekutan (Pirinio aldetik) ‘txintxila’ erraten da, eta bertze batzuetan (Sakanan eta inguruan) ‘txindille’, eta bertze formak ere badaude. Euskararen normalizaziorako ez ote da egokia haietako bat, eta ez eroskik eta erabiltzen duten ‘lentejak’ hura? Azkena hobeki ulertzen dela? Nork? Muskildiko batek, adibidez?

Berriz erranen dut: kanpoko hitzak eta esapideak hartzea beharrezkoa da edozein hizkuntzarendako; hortaz, euskararendako ere bai. Baina ez dut uste dena hartu behar denik; kritikarik gabe eta beharrik gabe.

Arrazoi osoa duzu itzulpen mimetikoak behar baino problema gehiago ekartzen digula. Hortan guztiz ados nago, eta Espainolen edo Frantzesen moldeak kopiatzeagatik kopiatzeak ez digula onik ekarriko. Konsziente naiz eta kontuan izaten dut. Izatez, hemengo konstrukzioko norma eta kontzeptuak itzultzen ditudanean, Eskoziara bidaltzen ditut, han lagun bat bait daukat, hark Inglesez nola esaten diren esan diezadan. Eta askotan zera da erantzuna. Norma hau hemen ez dugu, edo hau ezin dut itzuli, hemen beste modu diferente batean planteatzen bait dugu. Nik noski nahiko nuke, guk funzionatzeko modu propioa izango bagenu. Horregatik errebindikatzen dugu Nafarroako Estatua. Baina duda handiak ditut, nahiz eta oso modu diferentean bizi Euskaldunak, zailki ebitatuko dugula transporte kontzeptua esatea edo idaztea. Eta Iñaki Uritz-ek dion bezala konportatuko bagina, hots, naturalki, ziur nago Espainol eta Frantzesekin, eta mundu osoarekin egiten duguna baino askoz ere gehiago koinzidituko genuela. Zeren, hain zuzen ere, guk dugun problema grabeenetako bat hori bait da, Euskaraz jarri aurretik Espainolez edo Frantzesez nola den ikusten dugula, eta ondoren ahal dugun hitz diferenteena aukeratzen dugula. Eta nik uste, gure jarrerak erabat kontrakoa izan beharko lukeela. Guk naturalitate osoz transporte esan, eta gero Espainol eta Frantzesei zera esan, hara, zuek ere horrela esaten duzue? Eta orain, lagun Hungariano baten anekdota kontatuko dizuet. Perretxiku bila joan ginen lagun honekin, eta anaia eta biok hizketan ari ginela, zera esan genion elkarri. Kotxea non utzi dugu? Eta Hungarianoak erantzun, zuek ere Euskaraz kotxea esaten duzue? Eta zera pentsatu eta esan ere egin genuen guk, hau inozoa, hitz hau internazionala da-eta. Baina zera izan zen nire sorpresa, handik astebetera Inglesari buruzko liburu bat irakurtzen ari nintzela. Coach, from the Hungarian, Kocsi (Kotsi pronuntziatua). Ez dakizue zein lotsa pasa nuen nire baitan. Iñaki Uritz momentu honetan pasatzen ari denaren antzekoa. Inglesez -coach-, Espainol eta Portugesez -coche-, Italianoz -cocchio-, Alemanez -Kotsche-, Holandesez -koets-, Txekoz -koc-, Polonesez -kocz, etc. Izen original osoa Kocsi szker. Auto ere, noski.



Mikel Enparantza.

KOTXE hitzari buruz, ez dakit euskarara espainoletik iritsi den ala ez, baina iriste hori atzo goizekoa ez dela Axularren aipamen honek erakusten digu:



Eta bada erraiten duenic, biac carroçan edo cotchean ibili cirela, eta han bere iocoa iocatu çutela (GERO, 1643).



Ez dakit hau Axularren erdal pedantekeritzat jo ote daitekeen. Neroni, dena dela, AUTOMOBILAren aldekoa naiz, baina tira.

Edozein problema edo gorabehara darabilgunean aztertzeko, izan liteke bide bat zeinaz nahi litzatekeen kasuz kasu eta detaillez detaille analyzatu thematika hori, baina bide hori baldin kasuak eta detailleak ez badira guti' egiten da luze eta batzutan impossible, noiz ez bait da sarri gogaitkarri ere. Bertze batzutan, aitzitik, izan liteke bide hori deus konkretatu bakoa' ihardutea bethi hutsik generalitate generiko general ambivalente ambiguoan. Bide biak extremoan applikaturik ez dituzkegu onegiak; ezta ere ari bagara buruz euskararen lexiko egokia. Baina generalean ari garelarik ere delimitatu behar da ongi eremuaren arloa: edo den edozein kanpoko hitz bat, edo bakharrik termino lexikal historiakoak diren, edo ..., baina esparrua expressuki mugaturik.



Nola diskusione, koloquio edo nahiago baduzue eztabaida lexikal batean ere on ez litzatekeen' lista akaburik gabea presentatzea plaza hon eta ezta ere diskutitu bolobolo nola aingeruen virginitate asexual possibleaz, ipintera nator exemplu bat bakharra. Eta exemplu hori dakart tzat edozein, baina pensaturik batez ere' zer argudiatzen lukeen Iñaki Uritz-ek (Sustatu, kultura, 03/03/28) edo bere modura pensatzen lukeen edozeinek.



Bada, aurkhitu nuen euskal eguneroko prensan (Gara, 03/03/31) honako titular hau: Bilbo "abertzaleen aurkako ordainerako erabili nahi du PPk", dio EAJk. Ni ohartu nintzen sikerean ez nuela ulertzen, izanik erran dudan bezala titular periodistiko huts bat lehenengoko orrian, horrek supposatzen duen guziaz. Gero barruko orrietan, beharrik eta Jainko onari esker, ba zetorren notizia hori espainol erdaraz ere, gure euskaldunon salvagarri: PNV indica que Bilbbo (sic) es "símbolo de revancha del PP".



Ez naiz sartuko ni zelan dagoen traduziturik edo traduzitu barik symbolo hitz greko internationala. Baina diodan ezen nik ba dakidala revantxa hitza (izkiriaturik ere edozein variante orthographiko possibletan) korritzen dela hainbat Europako mintzaira relevanteetan, eta ez horren relevanteetan ere. (Ikhus, Euskarazko arrotzhitzak, Erramun Gerrikagoitia, pag 201; hor konsulta dezake nahi lukeenak nola erraiten eta izkiriatzen den revantxa: mintzaira aleman, ingles, frantzes, italiano, espainol, portuges eta russoz)