Lazarragaren eskuizkribua: Hegoaldeko euskarazko testu zaharrena aurkezten da gaur

Oso aurkikuntza interesgarria dirudi, eta filologia-kontuetarako munta handikoa. Azterketa xeheagoak egin behar orain.

Dena dela, ranking-ak asko gustatzen zaizkigu baina, ezin da inola ere esan euskarazko testu zaharrena denik Hegoaldean. Aski da Mitxelenaren Textos Arcaicos Vascos esku artean hartzea, hau baino zaharragoak hamaika direla ikusteko. Beharbada neurri handi samarreko testuetan gorde den zaharrena izan liteke, hori bai.

Juan Perez Lazarragakoa, hori egilea bada bederen, oñatiar jatorriko leinu batekoa zen, baina nahiko zalantzagarria iruditzen zait esatea bera oñatiarra zenik. Alde batetik, gorago esaten den bezala, leinu hori Oñati eta Araba aldean zabalduta zegoen; gauza normala: izan ere, jakina da Oñati konderri independientea izan zela XIX. mendeko erdi aldera arte, eta ordura arte askoz ere harreman handiagoa zeukala Arabarekin Gipuzkoarekin baino. Oñatin hitz egiten zen euskara eta Araban orduan hitz egiten zena oso antzekoak izango ziren; aldiz, inon muga dialektal garbirik badago, Oñati eta Legazpi artean da.



Bestalde, Juan Perez Lazarragakoa Larreako Dorreko jauna zen, eta Larreakoak ziren bere aita, aitona eta berraitona. Hori da, behintzat, bere zuhaitz genealogikoan ikusi ahal izan dudana.



Larrea, ezaguna denez, Araban dago, Gebara ondoan; nolabait esateko, Agurain eta Gasteiz artean. Bonaparteren maparen arabera, euskaraz egiten zen oraindik 1863. urtean. Zer esanik ez XVI. mendean, zeinetan herriko jaunak baino ez zuen jakingo irakurtzen eta idazten, hots, berak ez beste inork ez zuen gaztelania ezagutuko (sasoi horretan irakurtzen jakitea eta gaztelania jakitea ia sinonimoak ziren).



Beraz, datu horietatik abiatuta ez dut ulertzen nondik ateratzen den "Oñatiko euskaran" idatzita dagoela. Ez, Arabako euskaran idatzita dago, eta gaur egun horren ahaiderik hurbilena Oñatiko euskara da.



Edo bai, ulertzen dut aurreiritzi batek gidatutako kontua dela, hots, euskara "Gipuzkoan" egiten da eta Araba Salamanca bezain gaztelaua da, edo ia-ia. Beraz, Araban zerbait euskaraz agertzen bada, berehala Gipuzkoari esleitzen zaio...



Bada, ez, esan dezagun garbi: testu hori, zantzu guztien arabera, ARABAKO EUSKARAN idatzia dago.

Handik eta hemendik, zati pare bat transkribatu dut. Ortografia gaurkotu dut, soinuak aldatu gabe. Horra:



6. orria:



Ekusirik Sirenak Silveroen platikea, hartu

eben Silverok eskuetan eukan arpea, zeña

jarte(n) ebela erantzun egion manera honetan



jentilhombre penadua

enegati kautibua

zure kantu dolorosook

ematen deustae amtentua (?)



bere kantaetea Sirenak akabadurik, urten

eben hain laster Silvero egoan lekurean, eze (n)

........







32. orria



Bihurtu libertadea egidazu

alegeratu didi ene gogoa

zu zerbitzeko handi dot deseoa

aldi bat zeure besoan narrazazu



Ediraiten ez dau inork munduan

zulako donzella bat niri (?) lindarik

sekula jaio ez da amoradurik

niduin (?) sirmerik (?) ene lekuan

enegaz jarri zatez partiduan

zegaiti honezkero da denporea

berba bat egidazu traidorea

plazaz edo bestela estalduan



Nigana za(g)ozala dirudizu

Enojadurik beti kausa baga

......





Tira, ez dakit nondik atera den hau BEREZIKI Oñatiko euskara denik, eta ez mendebaldekoa, beste barik, edo Arabakoa, zehatzago; baina filologoak mintza bitez.



Baina mintza bitez ere Literaturaz, ez soilik Dialektologiaz edo Linguistikaz. Susmatu ahal izan dudan apurragatik, eskuizkribuaren hasieran bederen maitasun istorio bat dago, "Sirena" eta "Silvero"-ren artean, hots, XVI. mendean oso arruntak ziren artzain-nobelen tankeran.



Azken berri hori baieztatuko balitz, aurkikundea oraindik ikaragarriagoa litzateke: EUSKAL NOBELA BAT, SASOI HORRETAN ESPAINIAN, ITALIAN EDO FRANTZIAN IDAZTEN ZIRENEN ESTILOKOA!!!!



Alegia, eta labur esanda: ERNAZIMENDUA EUSKARAZ!!!



Hankaz gora jarriko ote zaigu euskal historiaren topikorik sendoenetakoa, hots, euskal literaturaren berantiartasuna?



Betoz ikerlariak, betoz lehenbailehen.



Eta, mesedez, Ruiz Ibarretakoaren anekdota penagarri hori hizpidera ekarri duenak, bi aldiz pentsa dezala ezer idazten hasi aurretik. Dokumentu oso garrantzitsua dugu eskuartean; ez nahastu "saltsa larrosarekin".

Imajinatzen dut, testu hori aurkitu eta ikertu dutenek, neurri batean behintzat transkribatuta ere izango dutela.



Badago testu hori (edo zatiren batzuk), nonbait irakurtzeko modurik? Nonbait kaleratuko da? Aldizkariren batean, agian?



Ni bezala, testu zaharretako idazkera ulertzeko zailtasunak ditugunok, gustura aprobetxatuko genuke besteek egindako lana :-)

Atzoko aurkezpenaren informazioa dakar gaur Berria-k hemen.

Emandako datu batzuk.

• Madrilgo liburu zaharren saltzaile baten eskuetan zegoen eskuizkribua, eta Gipuzkoako Foru Aldundiak 66.000 eurotan erosi du.


• Dokumentua orain arte tratatu duten ikerlari nagusiak Joseba Lakarra filologoa eta EHUko irakaslea, eta Borja Aginagalde, Eusko Jaurlaritzako Dokumentu Ondarearen arduraduna, izan dira.


• Aurkezpen honetan, egileak Arabako euskara erabili zuela esan zuten.


• Prentsaurrekoan (edo behintzat, Berria-k jasotako informazioan) URL bat eman zuten, www.gipuzkoa.net/lazarraga baina hori okerra da. Helbide zuzena www.gipuzkoakultura.net/lazarraga da.

> Beraz, datu horietatik abiatuta ez dut ulertzen nondik ateratzen den "Oñatiko euskaran" idatzita dagoela. Ez, Arabako euskaran idatzita dago, eta gaur egun horren ahaiderik hurbilena Oñatiko euskara da.

>

> Edo bai, ulertzen dut aurreiritzi batek gidatutako kontua dela, hots, euskara "Gipuzkoan" egiten da eta Araba Salamanca bezain gaztelaua da, edo ia-ia. Beraz, Araban zerbait euskaraz agertzen bada, berehala Gipuzkoari esleitzen zaio...

>



Prentsaurrekoan ez zuten nonbait Oñatiko euskaratzat aurkeztu izkribua, Arabakotzat baizik.



Orduan nondik atera da beste hori? Ez dago derrigor gaizki pentsatu beharrik. Aurreiritzia barik, norbaitek Gipuzkoako Diputazioa 66.000 euroko gastua egitera bultzatzeko, izkribua merkatari madrildar baten eskuetatik salbatzeko asmoz, akaso hobe-beharrez, Diputazioko arduradunen aurrean izkribuaren gipuzkoartasuna nabarmendu zuen... Foru agintarientzako amua izan dela, beharbada...



Koxk egin ondoren, orain bai, Arabakoa dela esan daiteke.

Egunotan asko entzungo da izen hori irratian eta telebistan. Baina, zein du ahoskera zuzena? Ez ahal digute ziria sartuko Arabako beste toponimo batzuekin bezala ("Azazéta"*, "Ondatégi"*, "Olarízu"*, "Argomániz"*, "Urrunága"*...).

> Egunotan asko entzungo da izen hori irratian eta telebistan. Baina, zein du ahoskera zuzena? Ez ahal digute ziria sartuko Arabako beste toponimo batzuekin bezala ("Azazéta"*, "Ondatégi"*, "Olarízu"*, "Argomániz"*, "Urrunága"*...).



Espero dezagun ahoskera jatorra entzutea. Araban honen moduko leku izenek BETI daramate azentua lehenengo silaban: Isúskiza, Larrázabal, Basáburu.... Eta Lazarraga beste horrenbeste. Hauxe da jatorrizko ahoskera.

Arrazoi du Fridak nire ustez: Lazárraga behar du eta ez Lazarrága. Hori oñatiarrek, eta betiko arabarrek ere bai, aspalditxo ikasi genuen. Leinu honen sortetxea Oñatiko Torreuzon zegoen, orain "Etxeaundi" jatetxea kokatzen den lekuan, hain zuzen ere: hura Lazarraga Haundi bezala ezagutzen zen; kaminoaz beste aldetik ikus daiteekeen beste baserria Lazarraga/Araoz familiarena zen eta Lazarraga Txiki omen zen, eta gaur egun Elazarra ["Elázarra" ahoskatzerakoan]; eta zubi ondoan dagoen dorretxe-baserria Lazarraga/Garibai adarrak eraiki zuen; orain Torria edo Garibaiko Torria deitzen zaio. Esteban Garibai historialari arrasatearraren arbasoak hemengoak ziren.



XV-XVI. mendeeetan auzotik Oñatiko kalera eta inguruko herrietara zabaldu ziren klan honetako kideak: Arrasate, Bergara eta Arabara ere bai, jakina: Larrea, Zalduondo, Agurain, Gasteiz, etab. Larreako Lazarragatarren dorrea zena egun "El Bolo" izenez ezagutzen da, eraberritua dago eta eraikuntza ikusgarria da benetan. Zalduondoko jauregiari, berriz, "La casa de los gizones" esaten diote herrian, aurrealdean duen Lazarragatarren armarria harrizko bi gizakotek babesten dutelako, garai batean Gipuzkoako armarrian bezalaxe. Duela urte batzuk, museoa jarri zuten palazio bikain horretan. "El poeta" deitzen zioten gure Juan Pérez de Lazarraga honek, hain zuzen, idatzi zuen Lazarragatarren genealogia, leinuak Oñatiko plazan daukan jauregiko artxibo oparoan gordetzen dena.



Euskara-motari dagokionez, konforme nago Pruden adiskidearekin, eta Arabakoa dela esango nuke. Baina Araban Barrundia aldekoa, dialekotologoek azpimarratu dutenez, Arabako euskararen aldaerak mendebaldetik ekialdera aldatzen baitziren, gutxi gorabehera mendien beste aldetik Bizkai-Gipuzkoetan zeuden euskalkien arabera. Badakizue, ordea, Barrundia parean zer zegoen eta dagoen: Oñati. Ez dut astirik eduki testua sakon aztertzeko, baina gainbegirada batean nabaria da oñatierarekin duen senidetasuna. Edonola ere, xehekiago arakatu beharko da alderdi hau. Hona adibidetxo batzuk: "neben" / "eben" formak "nuen" / "zuen" adierazteko; "çatez" aginteran "zaitez" adizkiaren ordez; orain artean Manuel Umerez oñatiarraren (1805) testuetan bakarrik [?] ageri zen "fortitz" adkejtiboa ["portitz"-"bortitz"] Lazarragarrak ere badakar "fortiz" moduan behin baino gehiagotan. Eta abar, eta abar.

Hala ere, euskara-motari dagokionez, hasieratik amaieraraino testua ez dela guztiz homogeneoa iruditzen zait. Hori ere astiroago aztertu beharko da.



Dena den, Gipuzkoa/Araba sokatira antzeko hori ez zait oso logikoa iruditzen. Kontuan izan oñatiarrok atzo goizeko gipuzkoarrak garela (1845) eta Oñatin "giputzak" gipuzkeraz egiten zutenei esaten geniela; goierritarrei-eta, alegia. Ni neu oso pozik jartzen nau eskuizkribu hau Araban idatzia izanak, eta arrazoi ugarirengatik: besteak beste, inoiz zalantzan jarri izan den lurralde horren euskalduntasuna frogatzen digulako, ia galdutzat ematen genuen euskara-aldaera bati buruzko informazio aberatsa eskuratzen digulako, eta Oñatiko euskara zaharra hobeto ezagutzen lagunduko digulako. Eta hori alderdi literarioan sartzeke, sail horretan egon baitaitezke ekarpenik interesgarri eta garrantzitsuenak.



Beste hainbat gauza ere aipa daitezeke: ez zen izan Juan Pérez familia honetako euskal idazle bakarra, Migel Mariano Plaza Galarza Lazarraga (1771-1854) oñatiarrak bi sermoi-liburu moldatu zituen gipuzkera antzeko batean 1810 eta 1814 biartean. Konturatu zarete, bestalde, Arabako Lazarragak poema batean hiru bider aipatzen duen "eusquel erri" hori Joanes Leizarragak Testamentu Berrian (1571) dakarren "euskal herria" (edo horrelako zerbait, ez dut liburua eskura) horren garaikidea dela zeharo? Kasualidadea da gero! (edo ez!): sasoi beretsuan Behenafarroa/Zuberoan batak, Arabako iparraldean besteak. Ordurako Oñatiko unibertsitatea martxan zegoenez, hango ikaslea izan ote genuen Juan Perez Lazarragakoa, Esteban Garibai eta Migel Plaza bere senideak izan ziren legez?



Bueno, eta gaurkoz nahikoa ezta?

Ez dakit, niri behintzat, ez Larrázabal, ez Larrazábal ez zaizkit ondo sartzen belarri ertzetik.



Niri Larrázabál sartzen zait egokien.



Ez Alústiza, ez Alustíza. Baizik eta, Alústizá.



(Nik ez dakit Arabako toponimoak nola ahoskatu/ahoskatzen diren, baina).

Eskuizkribu honen aurkikuntza euskal letretan eta euskararen historian aspalditik izan den gertakaririk garrantzizkoena da, ezbairik gabe. Harriturik nago zer oihartzun gutxi izan duen hedabideetan, ia-ia euskaldunetan soilik egin zaio behar bezalako harrera. Horrek adierazten du zer egiteko gutxi daukagun euskaldunok geure lurrean bertan.

Bestalde, arabarrok zilegi harrotzeko moduko aurkikuntza izanik, penagarria da nola oharkabean igaro den berria bazter honetan.

Zuk esandako askorekin bat banator ere, Oñatiar begiez ikusi duzu testua; zure eskubidea da, baina hainbat zehaztapen egin beharra dago hemen, beti ere txokokerietan sartu gabe.



>> Leinu honen sortetxea Oñatiko Torreuzon zegoen, orain "Etxeaundi" jatetxea kokatzen den lekuan, hain zuzen ere: hura Lazarraga Haundi bezala ezagutzen zen; kaminoaz beste aldetik ikus daiteekeen beste baserria Lazarraga/Araoz familiarena zen eta Lazarraga Txiki omen zen, eta gaur egun Elazarra ["Elázarra" ahoskatzerakoan.



*Juan Pérez de Lazarragak berak esplikatzen du haien abizena lehen Elazarraga zela bere genealogia liburuan (ikus "Textos Arcaicos Vascos" 80. or.), horretarako azalpen bitxia ematen badu ere. Baserri horrek Elazarra izena izatea gaur egun ere hori baieztatzera bide dator, hartara.



>> Euskara-motari dagokionez, konforme nago Pruden adiskidearekin, eta Arabakoa dela esango nuke. Baina Araban Barrundia aldekoa, dialekotologoek azpimarratu dutenez, Arabako euskararen aldaerak mendebaldetik ekialdera aldatzen baitziren, gutxi gorabehera mendien beste aldetik Bizkai-Gipuzkoetan zeuden euskalkien arabera. Badakizue, ordea, Barrundia parean zer zegoen eta dagoen: Oñati. Ez dut astirik eduki testua sakon aztertzeko, baina gainbegirada batean nabaria da oñatierarekin duen senidetasuna. Edonola ere, xehekiago arakatu beharko da alderdi hau. Hona adibidetxo batzuk: "neben" / "eben" formak "nuen" / "zuen" adierazteko; "çatez" aginteran "zaitez" adizkiaren ordez; orain artean Manuel Umerez oñatiarraren (1805) testuetan bakarrik [?] ageri zen "fortitz" adkejtiboa ["portitz"-"bortitz"] Lazarragarrak ere badakar "fortiz" moduan behin baino gehiagotan. Eta abar, eta abar.



*Beno, hori horrela esatea aski ausarta da. Aditzei gagozkiola, ezin esan "eben" oiñatiarren bereizgarria denik, ezta? Izan ere, testua altxor handi eta sinestezina da lerro bakoitzean. Har dezagun, adibidez, 46. orrialdea:



/coplac/



Donçellachoa orain çaoz

Soberviagaz beteric

Ezcon baçatez eongo çara

Ardia leguez ma(n)saric



Egun baçaoç libertadeaz

Oy noxbait galduco doçu

Fortunea cureladana(?)

Aldi bat pensa eçaçu

Onezquero fiaçeçatez

Ez artu fantasiaric

Ezcon bazatez eongo çara

Ardia leguez mansaric



Beste bategaz ezcondu arren

Uste badoçu oba dala

Errazoaz(?) desaqueçue

La bella mal maridada

Orduan acordaduco çara

Oy nola esan niçun nic

Ezcon baçatez eongo çara

Ardia leguez mansaric



Ala çara mudaduco çe

Ezçau(?) inoic(?) eçautuco

Biçi beste bat artuco doçu

Condiçioac quençaiteco



Hor dituzu orrialde berean "pentsa ezazu", "dezakezue", "nizun", forma bikainak! Ez dut uste gaurko oiñatieran halakorik aurki daitekeenik... Baina nork daki nolakoa zen zure herriko euskara orain dela ia bostehun urte?

Esan behar da garai batean euskarak batasun handiagoa zuela eta aukerakoa zela erabiltzea (sintaxian edo aditzean, behinik behin) gaur euskalki bati edo beste bati atxikitzen dizkiogun ezaugarriak. Eta horretan bereziki nabarmentzen zen, antza denez, Arabako euskara: orain arte geneuzkan lekukotasun apurretan "dut" , "dot", "det" formak ageri ziren, adibidez.

Testua, gorago esan bezala, liluratzekoa da euskara aldetik: aoristoak etengabe ("joan zidin" = joan zen); ablatibo zaharra etengabe ("camararean"=kamaratik); objektu zuzenaren genitibizazioa aditz izenetan; ekialdekotzat jotzen ziren hitzak (idogui, anech)



>>Hala ere, euskara-motari dagokionez, hasieratik amaieraraino testua ez dela guztiz homogeneoa iruditzen zait. Hori ere astiroago aztertu beharko da.



*homogeneoa ez, zure herriko euskarari %100ean egokitzen ez zaiolako? Gogoratu ez duela oñatiar batek idatzi....bestalde, ezin da homogeneotasuna 21. mendeko begiez aztertu, gorago esan bezala.



>>Ni neu oso pozik jartzen nau eskuizkribu hau Araban idatzia izanak, eta arrazoi ugarirengatik: besteak beste, inoiz zalantzan jarri izan den lurralde horren euskalduntasuna frogatzen digulako, ia galdutzat ematen genuen euskara-aldaera bati buruzko informazio aberatsa eskuratzen digulako, eta Oñatiko euskara zaharra hobeto ezagutzen lagunduko digulako. Eta hori alderdi literarioan sartzeke, sail horretan egon baitaitezke ekarpenik interesgarri eta garrantzitsuenak.



*Ni ere poztu nau. Baina Araban idatzia ez ezik, arabar batek idatzia da, Arabako euskaran idatzia, eta horretaz guztiaz gain, Arabako gaiak darabiltza (Salbaterraren erreketa, Arabako herrietako bere lindadameak, Araba eta arabar hitza hainbatetan..). Oiñatiko euskara zaharra hobeto ezagutzearena? Tira, nork bere afizioak ditu, baina bistan da ez dela horregatik garrantzitsua.



>> Konturatu zarete, bestalde, Arabako Lazarragak poema batean hiru bider aipatzen duen "eusquel erri" hori Joanes Leizarragak Testamentu Berrian (1571) dakarren "euskal herria" (edo horrelako zerbait, ez dut liburua eskura) horren garaikidea dela zeharo? Kasualidadea da gero! (edo ez!): sasoi beretsuan Behenafarroa/Zuberoan batak, Arabako iparraldean besteak.



*Bai alajaina! Etor bekiguz gero El Correon artikuluak idaztera Euskal Herria kontzeptua lau abertzale maltzurrek asmatutako gezurra dela....



>> Bueno, eta gaurkoz nahikoa ezta?



*Baita nire aldetik ere. Azken gauza bat...eta sortuko bagenu foro edo "group" bat testu honetaz jarduteko eta transkribitzen eta komentatzen joateko?

Bada kontu honetan arazo garrantzitsu bat, niretzat oraindik espresuki aipatu ez dena, hots, nola deitzen da eskuizkribuaren egilea?



Galdera inozoa, esango du norbaitek. Hauxe da: Juan Pérez de Lazárraga. Alegia, egilea euskalduna da, eskuizkribua euskaraz dago, baina haren izena gaztelaniaren GAUR EGUNGO konbentzioen arabera idatze behar ote dugu? Baita euskaraz idazten dugunean ere?



Datu pare bat:



5. or. (XVIII. mendeko interpolazioa):



"El autor de este libro fue Lazarraga, Joan Perez de Lazarraga dicho el Poeta"



21. or. (XVI. mendea):



"...Joan Perez de Laçarraga..."



47. or. (XVI. mendea):



"...Mari Lopezco... Luçuriagan jaio çinean..."



48. or. (?):



"...compuesta por Laçarraga..."



Tira, ez da bilketa exhaustiboa. Besteak beste, lan monografiko bat beharko litzateke eskuizkribuan aipatzen diren toki- eta pertsona-izen guztiei buruz. Baina bitartean, aski da oinarrizko kontu batzuei buruz jabetzeko:



1) Gaztelaniaz ari direla, adituek, komunzki, sasoi honetako egileen izenak aldatu (normalizatu) egiten dituzte gaztelaniaren GAUR EGUNGO konbentzioen arabera. Adibidez, garbi dago XVI. mendean (eta XVIII.ean ere) "Joan" dela dokumentatzen den izena, eta ez "Juan", gaztelaniaz oso berria dena. Baina gaztelaniadunek oso normaltzat dute aldaketa hori egitea, gaurko grafian idazten baitute beren artikulu eta iruzkinak, eta ez XVI. mendeko grafia eta formetan. Berdin "Pérez" (tildea eransten diote) eta "Lazárraga" (jatorrizkoan ikusi duzu, "Laçarraga", "Luçuriaga", etab.). Gaztelaniaz eguneratze hori oso arrunta da.



2) Euskal ikerle askok, ordea, ez dute inolako ahaleginik egiten onomastika alorrean: euskarazko testuetan ere gaztelaniazko formak erabiltzen dituzte inolako arazorik gabe. Badirudi euskarak ez duela bere onomastika propioa finkatzeko eskubiderik.



3) Nire ustez garbi dago ahalegin sistematiko bat egin behar dugula euskal onomastika finkatzeko. Ez dut uste gure artean hau askoz ere gehiago justifikatu beharrik dagoenik.



Zein litzateke, beraz, gure egilearen GAUR EGUNGO euskarazko forma estandarra?



1) Izenari buruz, zalantza gutxi: jatorrizko testuan "Joan" dator, eta badirudi hori dela ere azken urteotan euskara batuan finkatzen ari den forma (ikus Euskaltzaindiaren arauak, adibidez 66.a).



2) "Perez" tilderik gabe. Badirudi arrazoi sendoak daudela pentsatzeko "Perez" horren atzean XVI. mendeko ahozko euskaran "Peretz" edo "Peritz" modukoren bat legokeela (ikus Patxi Salabarri Zaratiegiren lanak) baina esango nuke hipotesi hori oraingoz oso iluna dela. Beraz, ziurtasun handiagorik ez dagoen bitartean, "Perez" (gaztelaniazko tildearen arauak ez dugu zertan segitu).



3) "Lazarragako". Garbi dago hori dela ahozko euskaran XVI. mendean erabiltzen zen forma. Dozena erdi adibide (gutxienez), estriktoki garaikidea eta, gainera, inguru horretakoa zen Garibai historialariaren testuetan: Andra Milia Lasturko euskaraz, eta Doña Emilia de Lastur gaztelaniaz (andra Marina Arrazolako eta doña Marina de Arrazola, etab.). Galde daiteke ea zergatik ez dugun "-ko" arkaiko hori egungo moldeetara ekartzen ("-koa"): ni horren alde nengoke (ez naiz forma arkaikoen zale) baina uste dut, momentuz, forma biak ontzat eman beharko genituzkeela, besterik ezean. Agian denboraz biotako bat finkatuko da berez.



Ondorioa: Joan Perez Lazarragako da egilea (forma osoa) edo, baita ere, Lazarraga da egilea (forma laburtu arrunta).



Beraz, Lazarragaren eskuizkribua, Lazarragak hau dio, Lazarragarenean irakur daitekeen bezala, Lazarragaren arabera... (edo Joan Perez Lazarragakoaren arabera, etab.).



Bide batez, Andoni Lakarrak idatzi duen azken iruzkinetan ere "Joan Perez Lazarragako" darabil. Ea, denon artean, erabilera hori hedatzen eta finkatzen dugun. Euskararen duintasunaren alde.

Eskuizkribuan bi idazle ditugu gutxienez, 101. orrialdetik aurrerako poesiak beste esku berantiarrago batek idatzi dituela argi ikusten da:

--Idazkera oro har, grafia (ç falta....)

--euskara aldetik ekialdeagokoa ematen du (naiz eta ez nax, det sistematikoki, berria eta ez barria...)



Bistan da testua beste esku batzuetatik pasa zela (haien artean: Juan Sanchez de Vicuña, Juan Martin de Dallo Zuazokoa...). Haietako batek idatzi bide zuen gainontzekoa. Agian Larrea inguruko euskara ikertzeaz gain Araba barruan aldaeren mugak hobeto zehaztuko ditugu honela (Zuazo, behintzat, bat baino gehiago dago Araban, Larreatiko hurbilena orain urtegipean eta urtegi erdiko uhartetxoan dago).



>>Lazarragako". Garbi dago hori dela ahozko euskaran XVI. mendean erabiltzen zen forma. Dozena erdi adibide (gutxienez), estriktoki garaikidea eta, gainera, inguru horretakoa zen Garibai historialariaren testuetan: Andra Milia Lasturko euskaraz, eta Doña Emilia de Lastur gaztelaniaz (andra Marina Arrazolako eta doña Marina de Arrazola, etab.).



*Hori hala da, baina kontsonantez bukatzen direnetan, -ko jarri beharko da eta ez -eko (Larraingo= de Larrain, Larraineko= De La Era) Nafarroako onomastika zaharrak erakusten duen bezala ( ikus Mitxelenaren "Palabras y Textos")



>> Bide batez, Andoni Lakarrak idatzi duen azken iruzkinetan ere "Joan Perez Lazarragako" darabil.



*Non egin ditu iruzkin horiek, mesedez?

> *Non egin ditu iruzkin horiek, mesedez?

Helbide honetan:

http://www.erabili.com/zer_berri/muinetik/1077268834

Hots, erabili.com izeneko web gunean. Beste hiruzpalau artikulu ere hantxe dituzu, gai berberaren inguruan.

Gaurko Berria egunkarian, Xabier Kintanak artikulu interesgarri bat argitaratu du Joan Perez Lazarragakoren eskuizkribuaz. Izena du Lazarragaren eskuizkribuaz zenbait gogoeta.

Prudenek ematen duen helbide honetan, http://www.erabili.com/zer_berri/muinetik/1077268834 , Joseba Lakarra hizkuntzalariak egindako Lazarragaren eskuizkribuaren atariko filologia-azterketa daukazu.

Erabili.com-en halaber, atariko azterketa historikoa, Borja Aginagalderen eskutik, hemen.

Bere artikulu politan Kintanak dio Lazarragaren liburua 1566koa balitz zalantzan legokeela haren jaiotza datarako aipatzen den 1550 hori, "ez baitirudi 16 urteko gaztetxo nerabe batek hain poema helduak idatz zitzakeenik, ez eta gai horiek ukitu ere."



Ez nator bat. Egia da euskal ikasleak Unibertsitatera aski ergeldurik iristen direla, baina Institutu sasoian maiz jariatzen zaizkie jeinuzko erlantza bizi-biziak, zaharron gozagarri.

Bada orain arte gutxi aipatu den kontu bat, alegia, nor zen gure Joan Perez, hots, zein zen bere testuinguru soziologikoa.



Ezezkotik hasita: ez zen euskal literaturan hain tipikoa eta topikoa den apaiza, eta ez zen kultura xumeko nekazari bat.



Alegia, aitorren seme ohoretsu bat zen, unibertsitetean ikasia eta (ziur aski) goi-goi mailako harremanak zituena Inperioko Gortean. Ez ahantz, gainera, sasoi horretan Espainia Europako lehen potentzia zela alde nabarmenez; bada, gure egilea Lazarraga leinuko kidea zen... zer esan nahi du horrek? Aipa ditzagun bere ahaide batzuk:



a) Bere arbaso bat, Joan Lopez Lazarragako, Gaztelako Errege Katolikoen kontularia izan zen, hots, Ogasun Ministroa gaurko hizkeran. Hortaz gain, erregina Elisabet Katolikoaren albazea testamentarioa. Itzal handiko jauna, dudarik gabe. 1518an hil zen.



b) Esteban Garibai arrasatear historialari ezaguna ere bere ahaidea zen, Garibaitarrak eta Lazarragatarrak ehun urte lehenagotik gutxienez elkarren artean ezkontzen baitziren. Bestalde, Garibaitarren oinetxea eta Lazarragatarrena 200 metrotara daude Oñatin, gaur egun Torreauzo deitzen dugun inguruan. Gogora dezagun Garibai Filipe II.aren kronista ofiziala izan zela, hots, bazen norbait haren Gortean. Bestalde, Jerardo Elortzak dioenez, gure Joan Perezek eta Esteban Garibaik Oñatiko Unibertsitatean ikasi zuten, elkarrekin beharbada.



c) Baina Lazarraga leinuari buruzko informazio osoena Joan Perezek berak eginiko genealogian aurki daiteke. Hor ikusten da zeintzuk ziren leinuaren harreman sareak Araban eta Gipuzkoan. Sarritan aipatu da eskuizkribu hori zeinaren, dirudienez, bost kopia desberdin dauden. Bada, kopia horietako bat argitaratua dago ondoko liburuan:



COMAS ROS, Maria: Juan López de Lazarraga, Secretario de los Reyes Católicos y el Monasterio de Bidaurreta, en la Villa de Oñate. Barcelona: Descartes, 1936, 85-150.



Liburu hori Joan Lopez Lazarragakoaren biografia bat da funtsean, baina eranskin dokumentalean aurkitzen dugu hainbat aldiz aipatu zaiguna: "Relación que dejó Juan Pérez de Lazarraga, sobre genealogía de su familia". Jatorrizko eskuizkribua Espainiako Biblioteka Nazionalean dago (edo hantxe zegoen 1936an), eta 1601eko kopia bat da. Tamalez, grafia gaurkotua du, nahiz eta hainbat toki izen ez diren gaurkotu (adibidez, "Larrea" beharrean, "la Rea" idazten da, etab.).



Interesatuak erraz aurkituko du liburu hori hainbat bibliotekata espezializatutan.



Bada, berriz ere: egundoko aurkikundea alderdi askotatik ikusita.

hemen zabiltzala aprobetxatuta, Pruden Gartzia: ezagutzen duzu Molière-ren 1661eko "Dom

Garcie de Navarre"? Nafarroari buruzko Shakespeare-ren aipamenaz abusatu dugu; ba ote da odol frexkorik frantsesaren antzerkian?

Apur bat berandu sartu naz eztabidagune honetan egia esan, baina euskalkiaren inguruko eztabaidak halako kili - kiliak sortu deustaz...



Guztiz ados erabiltzen dauen euskerea arabakoa, ta ez oñatikoa, dala esten dabenekin. Izan be,, lazarragaren molde eta "giro" asko hegomendebaldeko bizkaieragaz lotuago ikusten dodaz txantxikueragaz baino. Konkretuki, bizkaierako Arratia - Nerbioi azpieuskalkiaren oso pareko ikusten dot Lazarragaren euskerea.

Gauza jakina da Bizkaiera eta Arabako euskara oso antzekoak zirela eite eta sustrai kontuetan.



Baina bueno, ditxosozko Gipuzkoarzentrismoa agertu behar zirrikitu guztietatik... dana dala, txalo bero bat Gipuzkoako foru aldundiari behintzat sakela astindu dauelako.

> Hegoaldeko euskarazko testu zaharrena aurkeztuko du gaur arratsaldean Gipuzkoako Foru Aldundiak: Juan Perez Lazarraga, Larrea dorreko jaunak XVI. mendearen bigarren herenean idatzitakoa da. Oñatiko euskara darabil; koplak, bertsoak eta kontakizunak dira, gai profanoan ingurukoak.

> Eskuizkribu honen aurkikuntza euskal letretan eta euskararen historian aspalditik izan den gertakaririk garrantzizkoena da, ezbairik gabe. Harriturik nago zer oihartzun gutxi izan duen hedabideetan, ia-ia euskaldunetan soilik egin zaio behar bezalako harrera. Horrek adierazten du zer egiteko gutxi daukagun euskaldunok geure lurrean bertan.

> Bestalde, arabarrok zilegi harrotzeko moduko aurkikuntza izanik, penagarria da nola oharkabean igaro den berria bazter honetan.

> Zuk esandako askorekin bat banator ere, Oñatiar begiez ikusi duzu testua; zure eskubidea da, baina hainbat zehaztapen egin beharra dago hemen, beti ere txokokerietan sartu gabe.

>

> >> Leinu honen sortetxea Oñatiko Torreuzon zegoen, orain "Etxeaundi" jatetxea kokatzen den lekuan, hain zuzen ere: hura Lazarraga Haundi bezala ezagutzen zen; kaminoaz beste aldetik ikus daiteekeen beste baserria Lazarraga/Araoz familiarena zen eta Lazarraga Txiki omen zen, eta gaur egun Elazarra ["Elázarra" ahoskatzerakoan.

>

> *Juan Pérez de Lazarragak berak esplikatzen du haien abizena lehen Elazarraga zela bere genealogia liburuan (ikus "Textos Arcaicos Vascos" 80. or.), horretarako azalpen bitxia ematen badu ere. Baserri horrek Elazarra izena izatea gaur egun ere hori baieztatzera bide dator, hartara.

>

> >> Euskara-motari dagokionez, konforme nago Pruden adiskidearekin, eta Arabakoa dela esango nuke. Baina Araban Barrundia aldekoa, dialekotologoek azpimarratu dutenez, Arabako euskararen aldaerak mendebaldetik ekialdera aldatzen baitziren, gutxi gorabehera mendien beste aldetik Bizkai-Gipuzkoetan zeuden euskalkien arabera. Badakizue, ordea, Barrundia parean zer zegoen eta dagoen: Oñati. Ez dut astirik eduki testua sakon aztertzeko, baina gainbegirada batean nabaria da oñatierarekin duen senidetasuna. Edonola ere, xehekiago arakatu beharko da alderdi hau. Hona adibidetxo batzuk: "neben" / "eben" formak "nuen" / "zuen" adierazteko; "çatez" aginteran "zaitez" adizkiaren ordez; orain artean Manuel Umerez oñatiarraren (1805) testuetan bakarrik [?] ageri zen "fortitz" adkejtiboa ["portitz"-"bortitz"] Lazarragarrak ere badakar "fortiz" moduan behin baino gehiagotan. Eta abar, eta abar.

>

> *Beno, hori horrela esatea aski ausarta da. Aditzei gagozkiola, ezin esan "eben" oiñatiarren bereizgarria denik, ezta? Izan ere, testua altxor handi eta sinestezina da lerro bakoitzean. Har dezagun, adibidez, 46. orrialdea:

>

> /coplac/

>

> Donçellachoa orain çaoz

> Soberviagaz beteric

> Ezcon baçatez eongo çara

> Ardia leguez ma(n)saric

>

> Egun baçaoç libertadeaz

> Oy noxbait galduco doçu

> Fortunea cureladana(?)

> Aldi bat pensa eçaçu

> Onezquero fiaçeçatez

> Ez artu fantasiaric

> Ezcon bazatez eongo çara

> Ardia leguez mansaric

>

> Beste bategaz ezcondu arren

> Uste badoçu oba dala

> Errazoaz(?) desaqueçue

> La bella mal maridada

> Orduan acordaduco çara

> Oy nola esan niçun nic

> Ezcon baçatez eongo çara

> Ardia leguez mansaric

>

> Ala çara mudaduco çe

> Ezçau(?) inoic(?) eçautuco

> Biçi beste bat artuco doçu

> Condiçioac quençaiteco

>

> Hor dituzu orrialde berean "pentsa ezazu", "dezakezue", "nizun", forma bikainak! Ez dut uste gaurko oiñatieran halakorik aurki daitekeenik... Baina nork daki nolakoa zen zure herriko euskara orain dela ia bostehun urte?

> Esan behar da garai batean euskarak batasun handiagoa zuela eta aukerakoa zela erabiltzea (sintaxian edo aditzean, behinik behin) gaur euskalki bati edo beste bati atxikitzen dizkiogun ezaugarriak. Eta horretan bereziki nabarmentzen zen, antza denez, Arabako euskara: orain arte geneuzkan lekukotasun apurretan "dut" , "dot", "det" formak ageri ziren, adibidez.

> Testua, gorago esan bezala, liluratzekoa da euskara aldetik: aoristoak etengabe ("joan zidin" = joan zen); ablatibo zaharra etengabe ("camararean"=kamaratik); objektu zuzenaren genitibizazioa aditz izenetan; ekialdekotzat jotzen ziren hitzak (idogui, anech)

>

> >>Hala ere, euskara-motari dagokionez, hasieratik amaieraraino testua ez dela guztiz homogeneoa iruditzen zait. Hori ere astiroago aztertu beharko da.

>

> *homogeneoa ez, zure herriko euskarari %100ean egokitzen ez zaiolako? Gogoratu ez duela oñatiar batek idatzi....bestalde, ezin da homogeneotasuna 21. mendeko begiez aztertu, gorago esan bezala.

>

> >>Ni neu oso pozik jartzen nau eskuizkribu hau Araban idatzia izanak, eta arrazoi ugarirengatik: besteak beste, inoiz zalantzan jarri izan den lurralde horren euskalduntasuna frogatzen digulako, ia galdutzat ematen genuen euskara-aldaera bati buruzko informazio aberatsa eskuratzen digulako, eta Oñatiko euskara zaharra hobeto ezagutzen lagunduko digulako. Eta hori alderdi literarioan sartzeke, sail horretan egon baitaitezke ekarpenik interesgarri eta garrantzitsuenak.

>

> *Ni ere poztu nau. Baina Araban idatzia ez ezik, arabar batek idatzia da, Arabako euskaran idatzia, eta horretaz guztiaz gain, Arabako gaiak darabiltza (Salbaterraren erreketa, Arabako herrietako bere lindadameak, Araba eta arabar hitza hainbatetan..). Oiñatiko euskara zaharra hobeto ezagutzearena? Tira, nork bere afizioak ditu, baina bistan da ez dela horregatik garrantzitsua.

>

> >> Konturatu zarete, bestalde, Arabako Lazarragak poema batean hiru bider aipatzen duen "eusquel erri" hori Joanes Leizarragak Testamentu Berrian (1571) dakarren "euskal herria" (edo horrelako zerbait, ez dut liburua eskura) horren garaikidea dela zeharo? Kasualidadea da gero! (edo ez!): sasoi beretsuan Behenafarroa/Zuberoan batak, Arabako iparraldean besteak.

>

> *Bai alajaina! Etor bekiguz gero El Correon artikuluak idaztera Euskal Herria kontzeptua lau abertzale maltzurrek asmatutako gezurra dela....

>

> >> Bueno, eta gaurkoz nahikoa ezta?

>

> *Baita nire aldetik ere. Azken gauza bat...eta sortuko bagenu foro edo "group" bat testu honetaz jarduteko eta transkribitzen eta komentatzen joateko?