ETBri eskaera "Euskalduntze Berantiarra" kapitulua eman ez dezan

Asteartean, otsailaren 27an, Euskeraren Jatorriko eta Biltzarreko Historia Saileko kide batzuk EITBn egon gara eta bertako Administrazio Kontseilukideei gutun bana utzi diegu, Baskoniako beste historia bat sortaren “Euskalduntze berantiarra” kapitulua eman ez dezaten. Aitzol Altunak historialariak Lehoinabarra blogean ere luze-zabal idatzi zuen eta liburu bat argitaratu du, gai honetan sakontzeko asmoz.

Zoritxarrez lortu dugun gauza bakarra kapitulu hasieran esaldi lauso bat jartzea izan da (ETBk ez duela zertan bat egin behar bertako edukiarekin) baina etengabe ematen badute, eta beste ikuspegia ematen ez badute, argi dago funtsik gabeko teoria hori goitik behera babesten ari direla.

Hemen kezkagarria ez da soilik ETBk horrelako gezur bat botatzera ausartu izana. Larriagoa dena da EHUk, Euskaltzaindiak eta Eusko Ikaskuntzak hori gelditu ez izana. Eta euskeraren inguruko gainerako erakundeak (izenak ez ditugu esango baina askotxo ditugu), gai honen inguruan isilik egotea.

Baina ohituta gaude. Iruña-Veleian gertatutako gauza bera dirudi. 2. kapitulua. Euskeraren altxor historiko handiena topatu duten arkeologo bi laster epaitzera doaz eta euskal “mundua”, salbuespenak salbuespen, isilik.

Baina Iruña-Veleiarekin egin dugun moduan, hemen ere ez gara isilduko. Euskeraren Jatorriak eta Biltzarreko Historia Sailak aurten hainbat ekimen burutuko dugu ETBk dokumental erasokor hori kendu dezan.

EITBko Administrazio Kontseiluko 19 kideei emandako gutunaren testua:

 Baskoniako beste historia bat (4. Atala): geure hizkuntzaren eta historiaren aurka egindako eta ETBk babestutako dokumentala kentzeko eskaera

2014an, Patxi Lopez lehendakaria zela egin zen hitzarmen baten ondoren, ETBk “Vasconiako historia bat” pelikula babestu zuen ekonomikoki eta, ondoren, pelikula hori luzatu eta atalka zatituz, “Baskoniako beste historia bat” izeneko dokumental sorta eskaini digu, euskeraz eta ondoren gazteleraz, “sinismen eta mitoez harantzago”.

Bere garaian, dokumentala egin zenean, hedabideetan ondo oinarritutako zenbait kritika egon zen baina badirudi ez zirela kontuan hartu eta txarto hasitako bideari jarraipena eman zaiola.

Santanak eta Venerok ekoitzitako eta ETBk babestutako produktu hau, edonondik begiratuta ere, egiaren eta zientziaren aurka eta baita Euskal Herriaren aurka egindako dokumentala dela esan beharra dago. Hori esateko argudio asko dago. Hona hemen garrantzizkoenak:

1. Teoria berria? Dokumentalak dio hipotesi “berria” dela. Gezurra da, 1925. urtekoa da eta geroztik hemengo historialari guztiak eta kanpoko aditu asko horren kontra kokatu dira: Jimeno Jurio, B. Estornes Lasa, Arturo Campion, Juan Plazaola, Andres de Mañarikua, Joxemiel Barandiaran, Julio Caro Baroja, Antonio Bellido, R. Menendez Pidal, Antonio Tovar… Baita Koldo Mitxelena edo Henrike Knörr moduko hizkuntzalariak ere.

2. Aditu asko alde? Dokumentalak dio hizkuntzalari, arkeologo eta oraingo aditu asko “euskalduntze berantiarren” alde daudela. Hori ere ez da egia,  eta hizkuntza modernoetan aditua omen da Joseba Abaitua baino ez du aipatzen, indoeuropar hizkuntzez ez dakiena eta gaur egun informatika eskolak ematen dituena. Horrez gain ez dute historialari, hizkuntzalari eta genetista bat eta horien lan argitaratuak ere aipatu. Non daude alde omen dauden ikerlari horiek eta non daude argitaratuta horien lanak?

3. Froga asko dagoela? Dokumentalak dio VI. mende arte Araban, Gipuzkoan eta Bizkaian zeltaz hitz egiten omen zela baina ez ditu hori egiaztatzeko froga seriorik eman: hilarri edo txanpon batzuen testuak, toponimia azalpen zentzuzkoagoak… Eta gero Pirinioen hegoaldean ez direla euskal hitzik agertu dio, eta ondoren zuzendu eta gutxi daudela dio. Baina hori ere ez da egia, erromatar garaiko hitz asko dagoelako hilarrietan euskeraz Araban, Bizkaian, Gipuzkoan eta oraingo Nafarroan ere: Iruña-Veleian  mende hasieran topatutako “Iluna” eta “Txikia”, Miñaoko Helasse, Olabarreko Aittia, San Romaneko Lunbelsar, Belteso, Ivilia, Lutbelscottio, Uvarna, Vinumburus. Inguruko herrialdeetan ere badaude, Errioxa, Sorian eta Burgosen: Zezenko, Agirsar, Lesuri, Suttunius, Velonsa…

4. Genetikak zer dio? Azken 10 urte hauetan eman digun informazio andanari buruzko gauza gehienak ezkutatu dira dokumentalean. EHUko DNA Bankuak ikerketa asko egin ditu eta guztietan ikusi denez ez da VI. mendean populazio aldaketarik sumatu (hizkuntza bat galduarazi eta beste bat ezartzeko bezainbeste). Eta gainera, %85ean, paleolito garaitik gaur egun arte jarraikortasun genetikoa egon dela frogatuta geratu da Hegoalde osoan.

5. Mendi izenak zeltak direla? Dokumentalak dio hemengo “mendi altuenen”  eta “ibai urtsuenen” izenak ez direla euskaldunak. Baina zeintzuk ez dira? Ez al dira Aizkorri, Jaizkibel, Larrun, Toloño, Hiru Erregeen Mahaia, Ezkaurre, Arlas, Orhi euskaldunak? Zalantzan Gorbeia eta Anboto ditugu. Horietarako proposamen batzuk daude: batetik, Gorbeia oso zabalduta dagoen abizena eta bertan dagoen Orbea baserriaren gainaldea  izatea (Go-orbea). Bestetik,  Anbotorako ere gure hizkuntzatik egindako hainbat proposamen etimologiko daude, dokumentalak nahita ezkutatzen dituena eta horien ordez jainko zelten izen bat dela diosku, Ambatus, eta gainera “jainko izena” dela dio baina hori ere ez da egia, esklabu zein liberoei jartzen zitzaien izena zelako. Ezagutzen al dugu pertsona izen arrunta duen mendi izenik? “Antonio Mendia” “Txomin mendia”?

6. Ibai izenak zeltak direla? Ibai urtsuenei dagokienez, Aturri, Ibaizabal, Urumea, Oria, Bidasoa, Lea-Artibai… ditugu eta horiek ez al dira izen euskaldunak? Zalantzak daude Ebro, Deba, Nerbioi eta Okaren inguruan. Ebro iberiarra edo euskal izena izan daiteke eta proposamen pilo dago. Deba izenean egon daitekeen “de” erroa zelten eremutik kanpo ere badago eta gainera erro gisa gorde izan dute izan Katalunian. Iturria-manantial adierazteko katalanen “dé”  hori Fuente De toponimoan daukagu (Iturriaren iturria izan daitekeena, Val d’Aran-en antzera). Fuente De, Deba ibaiaren iturritzat hartzen da eta bertakoek Pozu Fuente Dé esaten diote ibai honen hasiera izan daitekeenari, iturburuari. Katalanak jagon duen erro hori gakoa da hemen eta iberiera izan daiteke.

Bestetik Nerbioiren sorburua Ureta da eta amaieran Urbi dugu, biak ur erroa duten eta euskaldunak diren izenak dira. Nerbioi ere euskal izena izan daiteke. Adibidez, Nervion Urbionen bilakaera izatea Basauriko “Urbin” batzen diren ibai handietako bat delako eta gainera  “Uretan” jaiotzen delako (J. Nikolas), edo Lerbion-en bilakaera izatea (J. Goitia), Delika aldean ura bi iturritan jausten delako eta hori oso berezia delako (otsailean jarri berri duten bideo batean iturri biak ikusten dira). Eta “Ler-bi-oi”tik Nerbioira dagoen aldea ez litzateke arraroa izango, ler-ner alternantzia toponimian ohikokoa delako: Lebrija/Nebrija…. Eta izen latina ere izan daiteke lasai asko, Nerva edo Nervina-rekin lotuta adibidez… Baina izen zelta?? Hau da, ibai altuenek eta mendi urtsuenek euskal izenik ez dutela esatea gezurra da, nahiz eta bakanen bat kanpotarra izan daitekeen.

7. Historiak hori baieztatzen digu? Historiaren ikuspuntutik ere dokumentalak ez du oinarri sendorik. Adibidez, aztarna zelta batzuk agertu izana, bertakoak zeltak zirela esateko froga gisa aurkeztu dute. Baina horrek frogatzen duen gauza bakarra zelten tresna batzuk egon zirela edota zelta batzuk egon zirela eta ez EAEko herritar guztiak zeltak zirela. Adibidez, 800 urte barru Lekeition egindako indusketa batean ingelesezko liburu bat aurkiko balute, ez lukete ondorioztatu behar 2000ean lekeitiar guztiak ingelesak zirela. Gainera Santanak Saint-Bertrand-de-Commingesen kokatzen du kolonizazioaren abiapuntua baina San Jeronimoren esanetan, herri hori hegoaldeko baskoiez birpopulatu zen K.a. 75. urtean.

8. Sinismen eta mitoez harantzago? Baskoniako beste historia bat horrela erakutsi nahi digute baina benetan gure zientifikoek (Barandiaran, Estornes….) eta kanpokoek (Oppenhaimer…) osatu duten historia amildegitik bota nahi dute. Gainera, herritarrak nahasteko oso ondo landu duten hizkera darabil: apaizek orain arte kontatutako historia, … azken garaiko ikerle eta zientifikoek egindako ikerketen arabera… Benetan maltzurkeriaz betetako lan baten aurrean aurkitzen garela esan behar dugu, gure arerioek idatziko luketen antzera.

9. Proba zientifikorik nahi? Behean Sorian erromatarren garaiko hilarri honek (zezenko-torito) edo Iruña-Veleiako grafitoek euskalduntze berantiarra hankaz gora jarri digute aspaldi. Iruña-Veleian, noski, ez dute ganorazko dataziorik egin nahi izan, besteak beste teoria ganorabako horri eusteko. Behean dauden hiru grafito edo buztinezko taulekin, 5.000 euro gastatuta, Euskalduntze berantiarra behingoz pikutara bidal genezake. Baina, noski, ez dute egingo. 

Eskaera: Guzti horrengatik, Euskeraren Jatorriak eta Biltzarreren Historia Sailak 4. atal hori (Euskalduntze berantiarrarena) bertan behera uzteko eta berriro ere ez emateko eskatzen dizuegu. Horrez gain, egindako kaltea konpontzeko, Euskal Herriko historialariek, eta genetikak, historiak eta hizkuntzak emandako frogetan oinarrituta, gaur egungo eta zuzena den ikuspegi bat emango duen dokumentala egitea eta zabaltzea eskatzen dizuegu.

Informazio gehiago: Euskerarenjatorria/ETB-Baskonia